Zmęczenie gleby to ciąg zmian właściwości gleby wynikający z długotrwałych upraw roślin w monokulturze. Narastają negatywne relacja roślina-gleba, co objawia się nam jako systematyczne zmniejszanie się plonowania upraw. Spadek plonów i ich jakości następuje pomimo intensywnej agrotechniki i nawożenia. Z gatunków sadowniczych najbardziej wrażliwe na zmęczenie gleby są jabłonie, czereśnie wiśnie i brzoskwinie, mniej cierpią grusze, maliny i truskawki, najmniej śliwy.
Zmęczenie gleby jest efektem działania wielu czynników: nagromadzenia się agrofagów, zmian fizycznych i chemicznych w glebie, autotoksyczności wydzielin korzeniowych. Auto toksyny wpływają negatywnie na pobieranie wody i jonów składników pokarmowych przez włośniki, oddychanie roślin, syntezę ATP, ekspresje genów, reakcje obronne. Rośliny wykazują specyficzne ale też i niespecyficzne reakcje na autotoksyny.
Niespecyficzna choroba replantacji występuje zazwyczaj na glebach lekkich i jest powodowana przez nicienie glebowe Pratylenchus sp. i Paratylenchus sp. współpracujące z chorobotwórczymi grzybami (np. Phytophthora cactorum) i bakteriami. Taką formę choroby replantacji można ograniczać zwalczając nicienie glebowe i poprzez płodozmian z roślinami fitosanitarnymi – gorczycą, rzepakiem, rzepą oleistą. W uprawach pomidorów pod osłonami zmęczenie gleby często wiązane jest z występowaniem Pyrenochaeta lycopersici, zaś przy ogórkach – Phomopsis sclerotioides.
Specyficzna choroba replantacji występuje na glebach zwięzłych o odczynie wyższym niż 5,5 pH. Jej mechanizmów jeszcze nie poznano dokładnie, wiadomo tylko, że wywołują je toksyny będące pochodnymi glikozydów, których źródłami są pozostałe w glebie korzenie wykarczowanych drzew rozkładane prze mikroflorę. Natężenie schorzenia zależy od ilości tych resztek, a jego tempo rośnie wraz z temperaturami.
Jednocześnie te szkodliwe substancje wchodzą w relacje z mikroorganizmami glebowymi – z jednej strony modyfikując skład gatunkowy mikroflory glebowej, z drugiej same ulegając przekształceniom pod jej działaniem.
Ograniczanie czy przeciwdziałanie zmęczeniu gleby polega na selekcji genotypów roślin uprawnych o niskim potencjale autotoksyczności, przemyślane zmianowanie upraw z wprowadzaniem międzyplonów, poprawną agrotechnikę, introdukcję pożytecznych organizmów, usuwanie fitotoksyn, odkażanie gleby, wykorzystywanie odpornych podkładek.
Drzewa posadzone na glebie zmęczonej mają objawy choroby replantacyjnej – poza wizualnymi dobrym wskaźnikiem jest obliczenie relacji wielkości drzewa czy wielkości plonowania w stosunku do kwadratu pola powierzchni przekroju pnia i porównanie z danymi literaturowymi. Reakcja roślin posadzonych na zmęczonej glebie jest najsilniejsza w dwóch pierwszych sezonach po ich posadzenie, wówczas ograniczenie, zahamowanie wzrostu roślin jest największe. Również reakcja roślin na odkażenie gleby jest najwyraźniejsza w dwa pierwsze sezony po zabiegu.
Dezynfekcja termiczna praktykowana niegdyś w kombinatach szklarniowych jest procedurą długotrwałą (odkażenie hektara trwało kilkanaście dni), uciążliwą i drogą, dla odkrytego gruntu właściwie bez znaczenia.
Chemiczna metoda eliminacji zmęczenia gleby to jej fumigacja. Do 2010 roku najczęściej używany był do tego celu bromek metylu, obecnie wycofany z użycia (oprócz wyjątkowych sytuacji, ściśle opisanych w prawodawstwie UE). Po jego wycofaniu ze spisu dopuszczonych do użycia substancji aktywnych na rynku pozostał tylko dazomet (Basamid 97 GR) dla szkółkarzy przydatny tylko gdy zajmują się matecznikami truskawek i metam sodowy (Nemasol 150 SL) – tylko w uprawie truskawek pod osłonami, gdy podłoże uprawne jest odizolowane od gleby.
Za: wystąpieniami dr. C. Ślusarskiego (IO) oraz S. Obozy (Solfum) podczas zjazdu Stowarzyszenia Polskich Szkółkarzy 6-7.03.2017 r.
Piotr Grel
