W Polsce występują cztery dziko rosnące bylinowe gatunki krzyżownicy. Najczęstszymi są krzyżownica zwyczajna (P. vulgaris) i czubata (P. comosa). Znajdujemy je na nizinnych łąkach i pastwiskach oraz w niższych położeniach górskich. Pierwszy ma kwiaty niebieskie, a drugi – różowe. Rośliny te dorastają do wysokości 20 cm. Dwa pozostałe gatunki: górska (P. brachyptera) i gorzkawa (P. amarella) są rzadsze. Alpejska, zawsze zielona krzyżownica nibybukszpanowata (P. chamaebuxus) ma kwiaty biało-żółte. Jako rośliny ozdobne nie są one znane w naszym kraju, choć w pełni na to zasługują . Mogą zdobić ogródki skalne, alpinaria, murki itp.
Kwiaty krzyżownic budową i wyglądem przypominają te u roślin z rodziny bobowatych (Fabaceae). Okwiat jest podwójnie pięciokrotny. Dwie zewnętrzne działki kielicha tworzą skrzydełka otaczające zrosłopłatkową koronę złożoną z trzech płatków, z których dolny tworzy czółenko z postrzępionym końcem. Osiem pręcików jest zrośniętych w rurkę otaczającą słupek. Kwiaty po zapyleniu przekształcają się w dwunasienne torebki. Niektóre gatunki południowoafrykańskie i północnoamerykańskie mają znaczenie gospodarcze. Na przykład nasiona krzyżownicy masłowej (P. butyracea) zawierają do 35% tłuszczu i służą m.in. do produkcji margaryny, krzyżownica wirginijska (P. senega) jest zaś wykorzystywana jako roślina lecznicza (zawiera glikozyd seneginę).
Efektownie prezentują się zwłaszcza gatunki pochodzące z południowej Afryki. Na Międzynarodowych Targach Roślin IPM 2014 w Essen eksponowano krzyżownicę mirtowatą (P. myrtifolia) prowadzoną w formie piennej. Na obszarach ciepłych, np. w krajach śródziemnomorskich, roślina ta zdobi ogrody oraz często jest uprawiana w pojemnikach. Podobnie stosowana może być u nas, a zimę spędzać w chłodnej szklarni. Jest to krzew zawsze zielony, w ojczyźnie dorastający do wysokości średnio 120 cm. Liście są podługowate do lancetowatych, długości 2,5–4,5 cm, matowozielone, młode pokryte delikatnymi włoskami. Kwiaty, o długości około 1–2 cm, na zewnątrz są purpurowoczerwone lub niebieskie, wewnątrz – białawe, zebrane w dość dużych gronach na wierzchołkach pędów. Kwitnienie rozpoczyna się od późnej zimy i trwa kilka miesięcy.
Bardzo ładna była również krzyżownica Dalmaisiego (P. x dalmaisiana). Mieszaniec ten powstał w wyniku krzyżowania krzyżownicy mirtowatej i krzyżownicy naprzeciwlistnej (P. oppositifolia). Często występuje pod synonimową nazwą P. myrtifolia var. grandiflora. Jest to krzew osiągający wysokość 1–1,5 m i podobną szerokość. Lekkie przycinanie pędów utrzymuje ładny, krzewiasty pokrój roślin. W pojemnikach najładniej wyglądają okazy pienne z koliście uformowaną koroną. Rozwija piękne fioletowe kwiaty, w łagodnym klimacie prawie nieprzerwanie.
W pojemnikach krzyżownice zadowalają się podłożem średnio żyznym, o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego. Na dnie pojemnika konieczny jest drenaż. Podłoże nie powinno być mokre, ale nie należy również dopuszczać do jego przesychania. W ojczyźnie rośliny te są tolerancyjne na okresowe susze. Odpowiada im stanowisko słoneczne do lekko zacienionego. W okresie wegetacji i kwitnienia zasila się je płynnym nawozem wieloskładnikowym o stężeniu 0,1–0,2%. Prawidłowo pielęgnowane, utrzymują wartość dekoracyjną przez wiele lat.
Krzyżownice rozmnaża się z nasion, wysiewanych od wiosny do wczesnego lata lub za pomocą sadzonek pędowych w drugiej połowie lata.
Krzyżownica mirtowata
Prof. dr hab. Mieczysław Czekalski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Fot. P. Czuchaj
Artykuł pochodzi z numeru 6/2015 miesięcznika „Rośliny Ozdobne”
