Od wielu lat Polska jest na świecie największym producentem owoców porzeczki czarnej i maliny, a znaczącym truskawki i borówki wysokiej. Średnioroczna produkcja wszystkich owoców jagodowych wynosi około 500 tys. ton (15% wszystkich owoców), a powierzchnia plantacji 125 tys. hektarów (31% upraw sadowniczych).
Łącznie w 5 ostatnich latach wyeksportowano około 225 tys. ton świeżych owoców jagodowych, wartości 240 mln euro. W tym 5-letnim okresie produkcja mrożonek wyniosła 1 600 tys. ton, a soków zagęszczonych 125 tys. ton, łącznej wartości ponad 1 700 mln euro. Produkcją owoców jagodowych zajmuje się około 200 tys. gospodarstw, dla których wpływy z produkcji są bardzo ważnym źródłem dochodu. Powyższe liczby świadczą o ważnej roli, jaką odgrywają rośliny sadownicze w naszym sadownictwie, a także w gospodarce narodowej.
Duże znaczenie gospodarcze i bardzo ważna rola na europejskim rynku naszych świeżych i przetworzonych owoców jagodowych przemawiają za utrzymaniem, a nawet wzrostem, ich produkcji w naszym kraju. Mamy korzystne warunki glebowe i klimatyczne, dobre tradycje w produkcji i zbycie owoców oraz duży zasób jeszcze relatywnie taniej siły roboczej. Jeszcze są chętni do produkcji owoców jagodowych. W rozwoju produkcji owoców jagodowych bardzo ważną rolę odgrywa nowoczesny przetwórczy przemysł owocowy. Trzeba podkreślić, że wysoka pozycja naszych świeżych i przetworzonych owoców w kraju i zagranicą jest wielką zasługą polskich producentów i przetwórców owoców jagodowych.
W produkcji owoców jagodowych występują coraz większe problemy, które mają istotny wpływ na rozwój uprawy roślin jagodowych w naszym kraju. Tymi problemami zajmowano się m.in. na XIV konferencji sadowniczej, która się odbyła w dniu 8 grudnia 2011 roku na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie, na której powołano 20-osobową Komisję Wnioskową. Ten liczny zespół fachowców pracował nad wnioskami, ważnymi dla producentów świeżych i przetworzonych owoców jagodowych. Długo trwała dyskusja i wymiana poglądów w oparciu o które przedstawię je w skróconej formie.
W łańcuchu produkcji oraz w zbycie owoców i przetworów najsłabszym jest producent owoców. Rośliny i owoce jagodowe są bardzo wrażliwe na wahania pogody. Rynek owoców jagodowych jest niestabilny, duże są różnice w cenach skupu, często poniżej kosztów produkcji. Producenci owoców nie mają żadnej pomocy, są zdani na siebie. Silne ogniwo w tym łańcuchu, jakim jest przemysł przetwórczy, jak na razie nie wykazuje większego zainteresowania producentami owoców, a przecież krajowe owoce jagodowe są jedynym surowcem dla naszego przetwórstwa owocowego. Ze względów ekonomicznych rośnie produkcja owoców deserowych, zwłaszcza truskawki i maliny, kosztem owoców przemysłowych. W najbliższych latach odczuwalny będzie brak owoców dla przemysłu przetwórczego. Trzeba mocno podkreślić, że jeśli zakłady przetwórstwa owocowego nie zaczną partnerskiej współpracy z producentami owoców jagodowych na szeroką skalę, nie będą miały potrzebnego surowca do produkcji mrożonek i soku zagęszczonego. Wtedy nie tylko zabraknie surowca, ale także nastąpi spadek produkcji owoców i przetworów oraz utrata czołowej pozycji na europejskim rynku świeżych i przetworzonych owoców jagodowych. Jest to jeden z najważniejszych wniosków.
W naszym kraju produkcją owoców jagodowych, zwłaszcza przemysłowych, zajmują się głównie małe gospodarstwa rolne. Powierzchnie plantacji są niewielkie, produkcja rozdrobniona. Lecz te gospodarstwa mają jeszcze decydujący wpływ na wielkość produkcji owoców jagodowych, ale także swoje problemy, zwłaszcza ekonomiczne. Jeśli mają nadal spełniać swoją rolę w produkcji owoców, winne być otoczone opieką z różnych stron. Może to ułatwić specjalny program rozwoju małych gospodarstw, uwzględniający całokształt problemów związanych z produkcją i dystrybucją owoców jagodowych. Jest to ważne zadanie dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju wsi. Należy mocno podkreślić, że jeśli z różnych powodów istotnie się zmniejszy liczba małych gospodarstw uprawiających rośliny jagodowe, spadnie produkcja owoców.
Istotną cechą naszych upraw roślin jagodowych są niskie ceny i niska jakość owoców. Wiele jest tego przyczyn. Producenci owoców muszą być świadomi, że na opłacalność produkcji istotny wpływ ma wysokość plonu i jakość owoców, często bardziej niż poziom cen skupu. Przy niskich plonach, mimo wysokich cen, nieopłacalna będzie produkcja owoców. Warto podkreślić, że nasze warunki glebowo-klimatyczne pozwalają na osiągnięcie wysokich, a nawet bardzo wysokich plonów dobrej jakości owoców. Trzeba tylko zmienić technologię produkcji i podwyższyć poziom pielęgnacji roślin.
Na wysokość plonów znaczący wpływ mają czynniki niezależne od producentów owoców. Jednym z bardzo ważnych jest brak doradztwa fachowego w małych gospodarstwach. Jest to rola głównie dla fachowców z Ośrodków Doradztwa Rolniczego. A tej roli nie spełniają wcale, albo w marginalnym zakresie. Dlaczego? Jest to problem, nad którym trzeba się zastanowić w najbliższym czasie. Co trzeba szybko zmienić w działalności Ośrodków Doradztwa Rolniczego, aby spełniały swoją rolę, do której zostały powołane, tj. m.in. do doradztwa fachowego, nie tylko w uprawie roślin jagodowych.
Inny czynnik mający wpływ na wysokość plonów to skuteczna walka z chorobami i szkodnikami. Tylko jak je skutecznie zwalczać przy braku odpowiednich pestycydów? Co roku zmniejsza się liczba skutecznych fungicydów i insektycydów. Czy aby nie za dużo i za szybko w naszym kraju? Kolejny problem wymagający szerokiej dyskusji.
Powszechnie znany jest istotny wpływ jakości materiału wyjściowego i zdrowotność roślin na wysokość plonu. Znaczna część plantacji jest zakładanych z niekwalifikowanych sadzonek. Pobierane są z owocujących plantacji. Z góry można przewidzieć, że na takich plantacjach będą niskie plony i nieopłacalna produkcja owoców. Są dwie tego przyczyny. Pierwsza to za niska produkcja kwalifikowanego materiału wyjściowego i jego kontrola pod względem jakości. Druga to przekonanie wielu producentów owoców, że tak pozyskane sadzonki są odpowiednie, a przede wszystkim tańsze. To bardzo mylny pogląd.
Ważnym zadaniem, zwłaszcza dla małych producentów owoców jagodowych, jest szukanie różnych form współpracy i współdziałania. W produkcji i dystrybucji owoców pojedynczy producent nie ma większych szans na korzystny wynik ekonomiczny. Trzeba być członkiem formalnych lub nieformalnych grup producentów owoców, aby między sobą wymieniać poglądy i doświadczenia w produkcji i dystrybucji owoców. Większe grupy producentów mają szanse na negocjowanie cen skupu owoców z odbiorcami. Mogą lepiej korzystać z różnych form pomocy, w tym z doradztwa fachowego. Jeśli w najbliższym czasie nasze małe gospodarstwa z rozdrobnioną produkcją owoców jagodowych nie rozpoczną różnych form współpracy między sobą i odbiorcami owoców, zwłaszcza zakładami przetwórstwa owocowego i nie powstaną większe podmioty produkcyjne, łatwo przewidzieć spadek opłacalności i wielkości produkcji owoców jagodowych w naszym kraju.
Kolejny czynnik mający wpływ, zwłaszcza na opłacalność produkcji, to wzrost spożycia świeżych i przetworzonych owoców. W naszym kraju jest relatywnie niskie spożycie nie tylko świeżych owoców. Jednym ze sposobów wzrostu spożycia owoców jest ciągła i wszechstronna promocja, zwłaszcza świeżych owoców, jak i przetworów. Nasz konsument mało jeszcze zna walory dietetyczne i lecznicze owoców i przetworów jagodowych, produkowanych w kraju. Jest to także pilne zadanie, któremu mogą sprostać większe organizacje producentów i przetwórców owocowych. Mamy Fundusz Promocji Owoców i Warzyw, trzeba szybko skorzystać ze środków finansowych na promocję, zwłaszcza owoców jagodowych.
W tym artykule przedstawiłem najważniejsze problemy, nad którymi dyskutowano na wspomnianej konferencji w Lublinie i nad którymi pracowała Komisja Wnioskowa. Problemów jest znacznie więcej, jak choćby dokładniejsza analiza możliwości rozwoju produkcji owoców w naszym kraju i problemów z tym związanych, szukanie nowych rynków zbytu świeżych i przetworzonych owoców oraz wypracowanie zasad współpracy producentów owoców z zakładami przetwórstwa owocowego, gwarantujące korzystne wyniki ekonomiczne obu stronom. Producentów owoców i przetwórców trzeba systematycznie informować, zwłaszcza o zagrożeniach w produkcji, o sytuacji na rynkach zagranicznych, o nowych technologiach w produkcji i atrakcyjnych odmianach. Tego trudnego zadania chce się podjąć organizujące się Forum Ogrodnicze i Przetwórstwa Owocowego. Tylko duży zasób wiedzy i informacji oraz ścisła współpraca gwarantują rozwój opłacalnej produkcji owoców i przetworów na rynku europejskim.
Prof. dr hab. Eberhard Makosz
Towarzystwo Rozwoju Sadów Karłowych
