Ogólne dane
Wszystkie badane gospodarstwa podzieliłem na cztery grupy: małe — 0,1–1,0 ha (44 gospodarstwa), średnie — 1,1–3,0 ha (42), duże — 3,1–6,0 ha (34) oraz bardzo duże — powyżej 6,1 ha (41). Opisywaną poniżej wielkość produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego oszacowałem oddzielnie dla upraw pojemnikowych, a oddzielnie dla gruntowych, mnożąc liczbę szkółek w każdej grupie obszarowej przez średnią wielkość produkcji poszczególnych grup roślin przypadającą na jedno gospodarstwo w badanej populacji (tab. 1).
Tabela 1. Średnia produkcja szkółkarskiego materiału ozdobnego przypadająca na jedno gospodarstwo w badanej populacji szkółek w 2000 roku
Źródło: badania własne
W pojemnikach
Wielkość produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego w pojemnikach w 2000 roku oszacowałem na 103,4 mln szt. (tab. 2). Około 15% tej liczby stanowiły siewki oraz ukorzenione sadzonki przeznaczone do dalszej uprawy i nietrafiające do odbiorcy finalnego. Produkcja gotowego materiału roślinnego wynosiła więc szacunkowo w 2000 r. około 87,9 mln sztuk. Najwięcej w pojemnikach uprawiano roślin iglastych — 33,9 mln (38,6% upraw kontenerowych — tab. 2 i 3). Na drugim miejscu znalazły się krzewy i drzewa liściaste oraz byliny z taką samą produkcją — po 19 mln sztuk — co stanowi 21,6% upraw kontenerowych (bez siewek i sadzonek). W Polsce w 2000 r. uprawiano więc w pojemnikach prawie dwukrotnie więcej roślin iglastych niż liściastych.
Tabela 2. Szacunkowa wielkość produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego w pojemnikach w Polsce w 2000 roku
Źródło: szacunki własne
W krajowych szkółkach istnieją także znaczne różnice w produkcji poszczególnych grup roślin, zależnie od wielkości gospodarstwa. W szkółkach o powierzchni do 6 ha rośliny iglaste stanowiły 33,9–39,1% upraw kontenerowych, natomiast w bardzo dużych gospodarstwach — 52,5% (tab. 3). Największy udział krzewów i drzew liściastych w produkcji miały szkółki średnie (24,7%) i bardzo duże (22,9%). W małych i dużych szkółkach wyższy był natomiast udział bylin — odpowiednio 31,5% i 34,6%. W szkółkach bardzo dużych byliny stanowiły 14,4%, a w średnich tylko 3,7% całkowitej produkcji. W tych ostatnich gospodarstwach produkowano stosunkowo dużo pnączy i wrzosów, których udział w produkcji pojemnikowej roślin wynosił 10% i 18,1%, podczas gdy w pozostałych szkółkach nie przekraczał 6%. W średnich szkółkach najwyższa była również produkcja siewek oraz ukorzenionych sadzonek (tab. 2). Wyjaśnieniem tego zjawiska może być fakt, iż w tej grupie obszarowej najwięcej było gospodarstw specjalizujących się w produkcji „młodzieży”. Liczne były także szkółki, w których produkowano tylko jedną grupę roślin, np. wyłącznie wrzosowate, pnącza, młode rośliny, itp.
Najmniej w pojemnikach uprawiano drzew alejowych oraz krzewów róż. Łącznie ich udział w uprawach kontenerowych wyniósł w 2000 roku, odpowiednio, 0,3% i 0,4%. W przypadku obu tych grup roślin większy ich udział w produkcji występuje, co jest pewnym zaskoczeniem, zarówno w szkółkach małych, jak i bardzo dużych (tab. 3).
Tabela 3. Struktura produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego w pojemnikach w Polsce w 2000 roku (bez siewek i ukorzenionych sadzonek) 
Źródło: szacunki własne
W gruncie
Wielkość produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego w gruncie w 2000 roku szacowałem na 50,3 mln szt. (tab. 4), z czego prawie 50% stanowiły siewki i ukorzenione sadzonki, które przeznaczano do dalszej uprawy i nie trafiały one na rynek finalny. Nie zajmowały one też większego areału upraw w gruncie. Produkcja gotowego materiału roślinnego wynosiła więc około 25,7 mln sztuk.
Tabela 4. Szacunkowa wielkość produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego w gruncie w Polsce w 2000 roku 
Źródło: szacunki własne
W gruncie najwięcej uprawiano krzewów róż — łącznie 12 mln sztuk, czyli 46,7% upraw gruntowych, bez siewek i ukorzenionych sadzonek (tab. 4 i 5). Faktyczna wielkość produkcji krzewów róż powinna być jeszcze wyższa. Taki wniosek można wyciągnąć z analizy eksportu tych roślin. Według danych GUS, w 2000 roku wyeksportowaliśmy ich bowiem 21,2 mln sztuk, przy czym 9,6 mln stanowiły podkładki i róże nieokulizowane, nieuwzględnione w moich badaniach. Eksport krzewów róż okulizowanych i szczepionych wyniósł w tymże roku 11,6 mln sztuk. Zważywszy, iż w powszechnej opinii eksportowaliśmy w 2000 r. około 70–75% produkcji tych krzewów z krajowej produkcji, jej wielkość została niedoszacowana o około 1,7–2,8 mln sztuk.
Tabela 5. Struktura produkcji szkółkarskiego materiału ozdobnego uprawianego
w gruncie w Polsce w 2000 roku (bez siewek i ukorzenionych sadzonek)
Źródło: szacunki własne
Po różach stosunkowo dużo uprawiano w gruncie krzewów liściastych — 6,9 mln sztuk, 26,8% całości upraw gruntowych (bez siewek i ukorzenionych sadzonek), następnie roślin iglastych — 6 mln szt., czyli 23,4% (tab. 4 i 5). Najmniejszy udział ilościowy w produkcji gruntowej miały drzewa alejowe — tylko 3,1% łącznej produkcji gruntowej gotowego materiału.
Podobnie jak w przypadku produkcji w kontenerach, także w gruntowej produkcji występowały różnice w rozmiarach produkcji poszczególnych grup roślin, zależnie od wielkości gospodarstwa. Największy udział w produkcji w szkółkach o powierzchni większej niż hektar miały róże.
Wynosił on dla szkółek średnich, dużych i bardzo dużych, odpowiednio, 47,6%, 60% i 44,7%
(tab. 5). W szkółkach małych krzewy róż miały 18,2% udziału w łącznej produkcji gruntowej tej grupy gospodarstw. Rośliny liściaste największy udział w produkcji miały natomiast w szkółkach bardzo dużych — 38,2%. Najmniej krzewów liściastych w gruncie wytwarzały szkółki duże. Inny, w porównaniu z danymi z produkcji w pojemnikach, był stosunek produkcji roślin iglastych do liściastych. W gruncie uprawiano nieco więcej tych drugich (tab. 5). W szkółkach małych 60,6% upraw gruntowych stanowiły jednak rośliny iglaste.
Na tle innych krajów
Potencjał produkcyjny — mierzony liczbą wyprodukowanych roślin — jest w Polsce 2,5 razy niższy niż w Niemczech oraz 2 razy niższy niż w Wielkiej Brytanii (wykres 1). Nie miałem danych liczbowych na temat wielkości produkcji w Holandii, ale dokonując analogii na podstawie areału upraw należy się spodziewać podobnej relacji, jak w Niemczech. Liczba wyprodukowanych roślin w przeliczeniu na statystycznego obywatela w Polsce oraz w porównywanych krajach jest podobna (wykres 2), co przy pięciokrotnie niższej wartości PKB na jednego mieszkańca w Polsce staje się wielkością znaczącą.
Wykres 1. Wielkość produkcji szkółkarskiej w Polsce i w wybranych krajach
w 2000 r. (w mln szt.)
Wykres 2. Produkcja roślin szkółkarskich w 2000 r. (w szt. na 1 mieszkańca)
Porównując areał upraw (patrz „Szkółkarstwo” 4/2004) i wielkość produkcji widać, iż polscy szkółkarze wytwarzają na hektarze około 1,2–2 razy więcej roślin niż producenci niemieccy lub holenderscy. Na tej podstawie nie można jednak wyciągać wniosku o wyższej wydajności produkcji w przeliczeniu na hektar w Polsce. Zjawisko to związane jest przede wszystkim ze strukturą asortymentową uprawianych roślin. Między innymi, dotyczy to produkcji drzew alejowych, które za granicą produkuje się na dużych powierzchniach. Ich udział w całkowitej powierzchni produkcji szkółkarskiej np. w Niemczech wyniósł w 2000 roku prawie 4%, w Polsce — tylko około 0,9%. Przyjmując, iż na hektarze uprawia się średnio około 5 tys. drzew o obwodzie pnia 14–18 cm (patrz „Szkółkarstwo” 5/2000), w Polsce produkowano je w tym okresie szacunkowo na około 5% powierzchni całkowitej, a w Holandii, Wielkiej Brytanii i w Niemczech, odpowiednio, na 27%, 18% i 15% powierzchni. W Polsce większy jest natomiast udział w produkcji bylin w małych pojemnikach (P9), których na jednym hektarze można wytworzyć nawet 800 tys. sztuk. Ponadto polscy szkółkarze produkowali w 2000 r. stosunkowo mało (w porównaniu z danymi z krajów przyjętych do porównań) materiału o większych rozmiarach.
W analizie konkurencyjności, poza oceną całkowitego potencjału, istotna jest także jego ocena dla poszczególnych grup roślin. W tym przypadku możliwe było dokonanie bezpośredniej analizy porównawczej jedynie ze szkółkarstwem niemieckim. Z analizy tej wynika, że w Polsce w 2000 roku uprawiano prawie tyle samo roślin iglastych i róż, co w Niemczech, liściastych — 5, 6 razy mniej, a drzew alejowych prawie 11-krotnie mniej (tab. 6). Nasza siła konkurencyjna w stosunku do Niemiec, z punktu widzenia potencjału produkcyjnego, jest więc stosunkowo wyższa tylko w przypadku róż i roślin iglastych.
Taki sam wniosek — na podstawie analizy powierzchni upraw — można wysnuć co do Wielkiej Brytanii, gdzie rośliny liściaste zajmują ponad 2 razy większy areał niż iglaste oraz dwukrotnie większy niż róże (tab. 6). Na przewagę roślin liściastych oraz ich rosnące znaczenie w szkółkarstwie brytyjskim wskazują też niektórzy tamtejsi autorzy. W porównaniu ze szkółkarzami z Holandii, nasi producenci są najmniej konkurencyjni na rynku drzew alejowych, a nieco mniej — krzewów liściastych.
Tabela 6. Wielkość produkcji i areał upraw poszczególnych grup roślin w Polsce
i w wybranych krajach w 2000 roku
* — bez siewek i ukorzenionych sadzonek
Na tle Powszechnego Spisu Rolnego
Bardzo trudno oszacować wielkości produkcji w kontekście powierzchni upraw podawanej przez GUS w wynikach spisu rolnego z 2002 roku (patrz „Szkółkarstwo” 4/2004). Nieznana jest bowiem struktura upraw w poszczególnych grupach wielkościowych gospodarstw podawanych w spisie oraz stosunek wielkościowy upraw pojemnikowych do gruntowych. Przyjmując ogólnie, iż oszacowany przeze mnie areał był o 1/3 mniejszy niż podawany przez GUS, można się spodziewać, że produkcja całkowita będzie o 1/3 większa — dla upraw pojemnikowych wyniesie 137,8 mln szt., dla gruntowych — 67,1 mln szt. roślin (z siewkami i ukorzenionymi sadzonkami). W przypadku roślin uprawianych w gruncie będą to przede wszystkim róże, których produkcja była przeze mnie niedoszacowana, oraz podkładki róż, których nie brałem pod uwagę w badaniach. Natomiast w uprawach pojemnikowych trudno wskazać konkretne grupy roślin, można więc założyć, że produkcja była o 1/3 wyższa w każdej grupie roślin, z wyjątkiem drzew alejowych i róż.
