Jaki jest rzeczywisty obraz polskiej wsi i rolnictwa? Jakie są kierunki zmian w strukturach gospodarczych i społecznych na wsi? Jakie problemy nadal pozostają nierozwiązane i jakie zagrożenia można zidentyfikować dla dalszego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce? Okazją do dyskusji m.in. na te tematy była prezentacja najnowszego raportu Fundacji na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa "Polska wieś 2016. Raport o stanie wsi". W przedstawionej 15 czerwca w Warszawie 9. edycji raportu sporo uwagi poświęcono pokazaniu sytuacji polskiej wsi, a zwłaszcza przemian ludnościowych i rolnictwa, na tle innych krajów europejskich. Autorzy raportu wskazują, że dystanse rozwojowe, dzielące wieś i miasto, zmniejszają się. Następuje proces upodabniania się najważniejszych wskaźników charakteryzujących poziom rozwoju społecznego i gospodarczego, poglądów politycznych, aspiracji edukacyjnych, wzorców konsumpcji, sytuacji demograficznej i wielu innych, między miastem a wsią w naszym kraju.
Prof. dr hab. Jerzy Wilkin, inicjator i redaktor tego unikatowego przedsięwzięcia, podkreśla, że „Raport o stanie wsi” jest przede wszystkim diagnozą, czyli opisem oraz wyjaśnieniem najważniejszych procesów, struktur i problemów występujących na obszarach wiejskich w Polsce. Oto syntetyczny skrót omówionych w raporcie zagadnień i wniosków:
1. Dystanse rozwojowe dzielące wieś i miasto zmniejszają się. Następuje proces upodabniania się najważniejszych wskaźników charakteryzujących poziom rozwoju społecznego i gospodarczego, poglądów politycznych, aspiracji edukacyjnych, wzorców konsumpcji, sytuacji demograficznej i wielu innych, między miastem a wsią w naszym kraju.
2. Na obszarach wiejskich mieszka prawie 40% ludności kraju. Atrakcyjność wsi potwierdza trwający od 2000 r. wzrost liczby ludności wiejskiej, co oznacza że więcej osób migruje z miasta na wieś niż w odwrotnym kierunku. Czynnikiem zmniejszającym ludność wsi jest migracja zewnętrzna (zagraniczna). Ocenia się, że 1/3 migrantów z Polski stanowią mieszkańcy wsi.
3. Wieś jest w coraz mniejszym stopniu rolnicza. W ogólnej liczbie zatrudnionych w kraju, pracujący w rolnictwie stanowią 11,5%, a wskaźnik ten należy do najwyższych w Europie.
4. Wydłuża się wiek mieszkańców wsi, czemu niestety towarzyszy wzrost poziomu starzenia się ludności. Kobiety wiejskie żyją dłużej niż mieszkanki miast. Mimo tego, ludność wiejska w Polsce jest, średnio ujmując, młodsza niż w większości krajów UE.
5. Nie potwierdzają się stereotypowe opinie o bardzo niskim poziomie kapitału społecznego, a zaangażowanie rolników w pracę społeczną jest większe niż średnio w kraju. Stosunkowo wysoki jest też ich udział w różnych organizacjach działających na wsi. Niemniej prawdziwe są opinie o niskim kapitale społecznym Polaków, a w ostatnich latach nastąpiło nawet spowolnienie poprawy sytuacji w tym względzie. Jest to problem całego społeczeństwa, a nie głównie rolników czy mieszkańców wsi.
6. Po poprzednich ustrojach odziedziczyliśmy strukturę rolnictwa charakteryzującą się wielkim rozdrobnieniem gospodarstw. Zaledwie 30% użytków rolnych znajduje się w gospodarstwach większych obszarowo (powyżej 50 ha), podczas gdy w wielu krajach UE udział ten wynosi 80-90%. W minionych latach ubywało gospodarstw najmniejszych (1-10 ha), a rosła liczba gospodarstw o obszarze 30 ha i więcej. To te gospodarstwa są obecnie dostarczycielami większości towarowej produkcji rolnictwa.
7. Nieracjonalne gospodarowanie gruntami rolnymi stanowi zagrożenie dla polskiego rolnictwa, do czego przyczyniają się wady zarówno polityki rolnej jak i polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. W latach 2002-2014 obszar gruntów rolnych zmniejszył się o 2,3 mln ha.
8. Produktywność pracy w polskim rolnictwie wynosi zaledwie ok. 30% przeciętnego poziomu w rolnictwie UE-28. Pracujący w rolnictwie są słabo wyposażeni w czynniki produkcji: ziemi i kapitału. To wyposażenie jest 2-3 razy niższe niż średnio w UE. Wyraźnej poprawie produktywności nie sprzyja także bardzo niski udział nakładów na badania związane z rolnictwem w całości nakładów na badania i wdrożenia (R&D) w Polsce.
9. Najważniejszym źródłem przyspieszenia procesu zmniejszania dystansu rozwojowego między miastem a wsią w Polsce jest integracja naszego kraju z UE i korzyści z niej płynące. Transfery środków finansowych, jakie Polska otrzymała dotychczas z UE (ponad 122 mld euro na koniec 2015 r. ) są ponad 3-krotnie wyższe niż nasza składka do budżetu Unii. W 2015 r. w ramach składki Polska wpłaciła do UE 38,7 mld euro, co daje saldo netto 83,6 mld euro. Lata członkostwa Polski w UE (2004-2016) to najlepszy czas dla polskiej wsi, zapewne w całej jej historii. Dla wyraźnej poprawy sytuacji dochodowej, infrastrukturalnej, czy edukacyjnej mieszkańców wsi, wielkie znaczenie miały skumulowane efekty przede wszystkim wspólnej polityki rolnej (WPR) i polityki spójności. Ta pierwsza skierowana była przede wszystkim do rolników i oni z niej najbardziej skorzystali, ale korzyści z WPR odczuli też pozostali mieszkańcy wsi.
10. Wartość transferów z budżetu UE w 2014 r. stanowiła ponad ¼ wartości nakładów inwestycyjnych w Polsce, co pośrednio potwierdza znaczenie funduszy UE jako katalizatora inwestycji krajowych. Dzięki wsparciu w ramach instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej w latach 2004-2015 na polską wieś i do rolnictwa wpłynęło z UE ponad 39 mld euro, w tym ponad 21 mld euro stanowią dopłaty bezpośrednie wspierające dochody producentów rolnych.
11. Dochody na wsi w przeliczeniu na osobę osiągnęły poziom 82% średniej krajowej. W przypadku ludności rolniczej wskaźnik ten był nieco niższy (75%). Jeśli wziąć pod uwagę tzw. samozaopatrzenie w produkty żywnościowe, dochody z nierejestrowanej działalności gospodarczej (tzw. szarej strefy, która jest relatywnie większa na wsi niż w mieście), niższe koszty mieszkań, przywileje rolników w zakresie ubezpieczeń społecznych i opodatkowania, to dochody mieszkańców wsi nie różnią się znacząco od dochodów mieszkańców miast, zwłaszcza tych mniejszych.
12.Zadowolenie z życia wśród mieszkańców wsi jest wysokie (80,6%) i wyższe niż średnio w kraju (78,4%). Mieszkańcy wsi odczuwają mniejsze niż w miastach zagrożenie różnego rodzaju patologiami, np. przestępczością, narkomanią czy nawet alkoholizmem. Na te pozytywne nastroje wpływ ma też wyraźna poprawa stanu infrastruktury na obszarach wiejskich i wzrost dochodów. Szybko zmniejsza się wykluczenie cyfrowe mieszkańców wsi. Już ponad połowa z nich, w wieku 16 lat i więcej korzysta z internetu. Wyraźnie poprawia się konkurencyjność inwestycyjna obszarów wiejskich zwłaszcza w zakresie turystyki, drobnego przemysłu, usług i handlu.
13. Rolnicy i ich rodziny korzystają z rozbudowanego systemu wsparcia, poprzez ulgi i dofinansowanie z budżetu, zarówno w odniesieniu do podatków centralnych i lokalnych, jak i ubezpieczeń społecznych oraz majątkowych. Ocenia się, że preferencje podatkowe dla rolnictwa m.in. z tytułu PIT, CIT, VAT i akcyzy to około 9,2 mld zł (2013 r.). Rolnictwo, z niewielkimi wyjątkami, zostało wyłączone z podatku dochodowego. Podatek rolny, jako podstawowa forma opodatkowania rolnictwa, jest podatkiem lokalnym, trafiającym do budżetu gminy. Jego wysokość jest stosunkowo niska i dodatkowo podlega różnego rodzaju redukcjom i zwolnieniom. Dotacja z budżetu państwa dla KRUS stanowiła w 2014 r. 82%, a składki ubezpieczonych tylko 7,2%. Rolnicy płacą kilkakrotnie niższą składkę na ubezpieczenie emerytalno-rentowe niż przedstawiciele innych grup zawodowych. Ta sama uwaga dotyczy składki na ubezpieczenie zdrowotne rolników, zwłaszcza gospodarujących w małych gospodarstwach (do 6 ha). Składkę za rolników i ich domowników, z tych mniejszych gospodarstw, pokrywa KRUS, a w zasadzie budżet państwa.
14. Pomimo pozytywnych zmian mieszkańcy wsi stanowią ponad 60% osób żyjących w naszym kraju w skrajnym ubóstwie. W 2014 r. poniżej minimum egzystencji (skrajne ubóstwo) żyło w Polsce 7,4% ludności kraju, ale na wsi wskaźnik ten wynosił 11,8%, zaś w dużych miastach (pow. 500 tys. mieszkańców) tylko 1%. Najwyższa stopa ubóstwa występuje w województwie warmińsko-mazurskim i świętokrzyskim. Niepokoi fakt, że poziom niedostatku i biedy w Polsce, który wyraźnie obniżał się do 2011, zaczął ponownie wzrastać w ostatnich latach.
15. Rolnictwo wpływa na stan przyrody poprzez korzystanie z jej zasobów, a także przez kształtowanie jakości i różnorodności środowiska przyrodniczego. Ten wpływ może być zarówno pozytywny, jak i negatywny. To co znajduje się na obszarach wiejskich, a więc rolnictwo, lasy, jednostki osadnicze, zakłady produkcyjne itd. są emitentami zanieczyszczeń, w tym gazów cieplarnianych, Niektóre działania prośrodowiskowe na obszarach wiejskich, (np. zazielenianie i zalesianie), może wpływać na redukcję owych zanieczyszczeń.
16. Obszary wiejskie w Polsce mają dodatnie saldo emisji gazów cieplarnianych, tzn. emitują ich więcej niż pochłaniają, chociaż istnieją możliwości osiągnięcia stanu „zeroemisyjnych obszarów wiejskich”. Celem WPR jest m.in. wspieranie rolników, którzy zmieniając sposób funkcjonowania gospodarstwa, ograniczają negatywny wpływ rolnictwa na środowisko przyrodnicze. Ważną rolę w polityce klimatycznej ma gospodarka leśna i gospodarka wodna. O ile powierzchnia lasów w naszym kraju rośnie, to zasoby wodne kurczą się. Jesteśmy krajem stosunkowo ubogim
w zasoby wodne. Polskie rolnictwo może stać się samowystarczalne energetycznie dzięki potencjałowi dla rozwoju rozproszonych odnawialnych źródeł energii, znaczącym zasobom biomasy i korzystnym warunkom przyrodniczym, bez uszczerbku dla produkcji żywności.
17. W 2015 r., podobnie jak wielokrotnie po 1989 r., o wynikach wyborów w Polsce przesądził elektorat wiejski. Tak było w przypadku wyborów samorządowych, parlamentarnych i prezydenckich. Mieszkańcy wsi, a zwłaszcza rolnicy, poparli kandydaturę A. Dudy na urząd prezydencki oraz kandydatów Prawa i Sprawiedliwości w wyborach do Parlamentu, w znacznie większym stopniu niż mieszkańcy miast. Prezydent Bronisław Komorowski przegrał swoją kampanię głównie na wsi, bo w miastach miał przewagę głosów.
18. W listopadzie 2015 r. aż 88% rolników i 78% mieszkańców wsi popierało przynależność Polski do UE, przy średniej krajowej tego poparcia wynoszącej 84%. To wyjątkowo wysokie wskaźniki na tle innych krajów należących do Unii. Nie przekłada się to na zwiększone zainteresowanie rolników i mieszkańców wsi sprawami europejskimi. Wskazuje na to chociażby bardzo niska frekwencja na wsi w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Wyniosła ona tylko 18,9% przy średniej krajowej 23,8%. I w tych wyborach na polskiej wsi zwyciężył PiS (37,6%).
Raport „Polska wieś” wydawany jest przez FDPA od 2000 roku. Wielkie znaczenie ma jego wymiar informacyjny i publikacja w dwóch wersjach językowych: polskiej, która ukazuje się zarówno w formie drukowanej, jak i elektronicznej, oraz angielskiej (tylko w wersji elektronicznej). Obie wersje językowe są bezpłatnie udostępniane na stronach internetowych Fundacji na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA), która od początku wspiera i finansuje to wyjątkowe przedsięwzięcie badawcze.
za:
