Sprawcy
Większość nicieni z rodzaju Aphelenchoides spp. nie jest dla roślin groźna, gdyż żyje w glebie i odżywia się grzybami. Przebywają i rozmnażają się one w rizosferze roślin porażonych przez grzyby. Sprawcami szkód o znaczeniu ekonomicznym są zwykle węgorki liściowe żerujące wewnątrz nadziemnych części roślin, głównie w liściach i pąkach. W Polsce występują zasadniczo dwa gatunki – węgorek chryzantemowiec (A. ritzemabosi) i węgorek truskawkowiec (A. fragariae). Oba można spotkać w uprawach roślin ozdobnych. Status organizmu kwarantannowego posiada obecnie jedynie węgorek ryżowiec (A. besseyi), niespotykany w uprawie roślin ozdobnych.
Wszystkie wymienione nicienie to polifagi, które mogą zasiedlać rośliny różnych gatunków i rodzin botanicznych.
Pierwsze doniesienia o występowaniu węgorka chryzantemowca na budlei Dawida (Buddleja davidii) w produkcji szkółkarskiej w Polsce pojawiły się już w 1996 r. Od tego czasu węgorki są corocznie stwierdzane w szkółkach na terenie całego kraju, zwłaszcza na roślinach importowanych. W strefie klimatu umiarkowanego węgorki zimują w stadium osobników dorosłych. Na ten okres gromadzą się w pąkach, stożkach wzrostu i resztkach roślinnych, a także w nasionach. Aktywność wznawiają wiosną, wraz z rozpoczęciem wzrostu roślin. Jeżeli muszą szukać żywiciela, mogą się przemieszczać w glebie. Badania nad węgorkiem chryzantemowcem wykazały, że w polowej uprawie chryzantemy nicienie te w wilgotnej glebie żyją do 3–4 miesięcy (w stanie anabiozy osobniki dorosłe węgorków liściowych mogą przetrwać dwa lata). Jeżeli odnajdą roślinę żywicielską, przy dużej wilgotności powietrza wędrują w górę, po łodydze do liści, w cienkiej warstwie wody. Najbardziej ruchliwe są w miejscach dużej koncentracji włosków epidermalnych, np. na wierzchołkach wzrostu i na dolnej stronie liści. Wnikanie osobników dorosłych i młodocianych do rośliny następuje najczęściej przez szparki oddechowe na mokrych liściach. Cykl życiowy węgorków w warunkach średniej temperatury i wilgotności trwa około 14 dni.
Wykrywanie nicieni
… można zacząć od obserwowania objawów żerowania na liściach, chociaż w zależności od stopnia zasiedlenia i stadium rozwojowego rośliny mogą się one różnić. Na przykład w wypadku węgorka chryzantemowca liście chryzantem, inaczej niż przy porażeniu septoriozą, nie tracą turgoru i długo utrzymują się na roślinie. Podczas lustracji materiału roślinnego istotnym problemem jest rozpoznanie uszkodzeń powodowanych przez węgorki liściowe. Te opisane poniżej dotyczą okazów porażonych przez nicienie na początku sezonu wegetacyjnego Jeżeli do zainfekowania węgorkiem dojdzie pod koniec wegetacji, w danym sezonie na roślinach nie wystąpią żadne objawy, nie będzie też różnic w kwitnieniu. Nie oznacza to jednak, że rośliny te po okresie spoczynku będą wolne od nicieni.
W celu wykrycia nicieni należy pobrać z roślin próbę kilku lub kilkunastu liści (zależnie od ich wielkości) i przesłać je do laboratorium, gdzie po pocięciu na fragmenty i namoczeniu, wodę przy użyciu mikroskopu stereoskopowego bada się pod kątem obecności nicieni (do określenia przynależności gatunkowej pasożytów konieczne są preparaty mikroskopowe).
[NEW_PAGE]Zwalczanie
Niestety pomimo coraz powszechniejszego występowania węgorków w liściach krzewów ozdobnych, pnączy, bylin oraz roślin jednorocznych, obecnie żaden z dostępnych na polskim rynku środków ochrony roślin o działaniu nicieniobojczym nie może być użyty do zwalczania tych uciążliwych szkodników. Wprawdzie na rynku, oprocz preparatów do odkażania gleby, od stycznia 2012 r. obecny jest nematocyd do stosowania doglebowego oparty na oksamylu – Vydate 10 G, lecz do zwalczania węgorków będzie mógł być użyty jedynie w produkcji sadzonek truskawek. Aby zapobiec dalszym infekcjom, szkółkarzom roślin ozdobnych pozostaje więc jedynie usuwanie porażonych roślin. Trzeba je jednak umieć rozpoznać, gdyż obecność i rozmnażanie się nicieni we wnętrzu liści i pąków może wywoływać różne reakcje roślin.
Przewodnik po uszkodzeniach
Nekrozy liści (fot. 1). Wywołane są przemieszczaniem się i żerowaniem nicieni w tkance miękiszowej liścia i prowadzą do rozerwania mezofilu. Pierwszym objawem żerowania nicieni jest pojawienie się wielu małych plam między nerwami liści. Z czasem plamki te powiększają się, a następnie brązowieje cały fragment liścia pomiędzy nerwami.
Na bylinach nekrozy liści wiążą się czasem z czerwienieniem zasiedlonych przez węgorki liści (fot. 2). Na powojnikach (Clematis sp.) nekrozy przebiegają najczęściej przez środkowe części liści (fot. 3).
Fot. 2. Nekrozy połączone z czerwieniem liści na: a – bodziszku korzeniastym (Geranium macrorrhizum),
… i b – żurawce (Heuchera sp.)
Fot. 3. Nekroza liści na powojniku (Clematis)
Chlorozy liści. To wczesne objawy, typowe dla niektórych bylin (fot. 4), potem chlorotyczne plamy brunatnieją, dając obraz typowych nekroz ograniczonych nerwami.
Fot. 4. Chloroza liścia na wiesiołku okazałym (Oenothera speciosa)
Mozaikowatość liści. To wczesne objawy żerowania węgorków, typowe dla budlei Dawida (fot. 5a), choć niekiedy obserwowane także na innych roślinach (fot. 5b). W wypadku krzewuszki (Weigela sp.) typowym objawem jest duża liczba drobnych plamek, co sprawia wrażenie „upstrzenia” liści (fot. 6).
Fot. 5. Mozaikowatość liści: a – wczesne objawy na budlei Dawida (Buddleja davidii)
… i b – na krzewuszce
Fot. 6. Charakterystyczne „upstrzenie” liści na krzewuszce
Zniekształcenia pąków i liści. Silnie porażone przez nicienie rośliny rozwijają się na wiosnę później niż zdrowe i spotyka się na nich różne skarłowacenia (np. u budlei Dawida, fot. 7a) i zniekształcenia tkanek. Te ostatnie widoczne są przez cały sezon wegetacyjny, a w jego drugiej połowie pojawiają się także nekrozy (fot. 7b).
Fot. 7. Zniekształcenia liści i pędów na: a – budlei Dawida
… i b – krzewuszce
Zamieranie szczytowych pąków kwiatowych i liściowych. To objawy charakterystyczne dla budlei zaatakowanej przez węgorka chryzantemowca (fot. 8). Rośliny takie znacznie gorzej kwitną i mają zahamowany wzrost.
Fot. 8. Zamieranie pąków szczytowych budlei Dawida
Plamy (nie zawsze) ograniczone nerwami. Niekiedy objawy na roślinach zasiedlonych przez nicienie są nietypowe. Na liściach mogą występować np. zaczerwienienia bez widocznych nekroz, przebarwienia i zbrązowienia (fot. 9).
Fot. 9. Objawy nietypowe na: a – zawilcu wielkokwiatowym (Anemone sylvestris)
… i b – dzwonku brzoskwiniolistnym (Campanula persicifolia)
Dr Aneta Chałańska
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Fot. 1–9 A. Chałańska
Praca została wykonana w ramach Programu Wieloletniego „Rozwój zrównoważonych metod produkcji ogrodniczej w celu zapewnienia wysokiej jakości biologicznej i odżywczej produktów ogrodniczych oraz zachowania bioróżnorodności środowiska i ochrony jego zasobów”, finansowanego przez MRiRW.
