Z nasion
Opis. Materiałem siewnym jesionów są owoce — skrzydlaki (fot. 1), których długość u gatunku rodzimego wynosi około 4 cm, szerokość 6–8 mm. Wewnątrz skrzydlaka znajduje się nasienie z zarodkiem, który jesienią — po zakończeniu wydłużania się — stanowi około połowy długości nasienia. Materiałem zapasowym jest bielmo. Skrzydlaki opadają naturalnie od października do grudnia, ale często pozostają na drzewach do końca zimy. Owoce zbiera się zwykle jesienią, gdy są mniej lub bardziej brązowe, rzadko — na przełomie sierpnia i września, kiedy są jeszcze zielone. Drzewa rosnące w zwarciu zaczynają owocować w wieku około 40 lat, rosnące swobodnie i w miejscu oświetlonym — gdy mają mniej więcej 20 lat. Obradzanie owoców jest zazwyczaj obfite i coroczne, chociaż zdarza się czasami co 2 lub 3 lata. Masa 1000 skrzydlaków jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior) wynosi 65–100 g, a w 1 kg znajduje się ich 10 500–15 500.
Fot. 1. Skrzydlaki jesionu wąskolistnego
Zbiór i przechowywanie. Skrzydlaki zbiera się ręcznie z drzew, zazwyczaj tych, które mają nisko osadzone korony. Wykorzystuje się także drabiny, a w niektórych krajach również mechaniczne otrząsacze. Wykwalifikowany robotnik w ciągu dnia pracy może zebrać i oczyścić 7–10 kg skrzydlaków. Świeżo zebrane owoce mają wilgotność około 50%, dlatego należy je rozłożyć cienką warstwą w suchym miejscu i często przegarniać, aby nie uległy samozagrzaniu. Skrzydlaki dojrzałe przeznaczone są zwykle do przechowywania, trzeba je zatem podsuszyć w temperaturze około 20OC do wilgotności 8–10%. Tak przygotowane można przechowywać — w hermetycznie zamkniętych pojemnikach — w chłodni, w temperaturze od –3oC do –5oC przez około 10 lat.
Pozostają one nadal w stanie spoczynku i przed wysiewem trzeba je poddać stratyfikacji. Skrzydlaki zebrane „na zielono” przeznacza się do natychmiastowego siewu. Z tego powodu nie można ich podsuszać. Czystość nasion powinna wynosić 90–94%.
Stratyfikacja. U jesionu wyniosłego nasiona nie mają w pełni wyrośniętego zarodka, który znajduje się w głębokim spoczynku. Kiełkowanie utrudniają ponadto inne przyczyny. Przed siewem nasiona muszą więc być przysposobione. Istnieje kilka sposobów postępowania, z których przedstawiam jeden, często stosowany przez szkółkarzy. Skrzydlaki umieszcza się w podłożu stratyfikacyjnym, którym może być mieszanina wilgotnego, przesianego torfu z piaskiem (w stosunku objętościowym 1:1 lub 2:1). Przez pierwsze 16 tygodni temperatura podłoża powinna wynosić 15–20OC, przez kolejne 16 tygodni 3oC. Jest to stratyfikacja ciepło-chłodna, która łącznie trwa 32 tygodnie. Skrzydlaki zebrane, na przykład, w połowie listopada są zatem gotowe do siewu w końcu czerwca. Do wysiewu w polu jest to termin mało odpowiedni. Dlatego korzystniej wysiać je w namiocie foliowym albo na drugą wiosnę w polu. Jeśli nasiona zebrane w wymienionym wcześniej terminie uzyskałyby zdolność kiełkowania np. po 25 tygodniach (co niekiedy jest możliwe), siew mógłby nastąpić w pierwszej dekadzie maja na zagonach w polu.
Skrzydlaków zebranych „na zielono” nie podsusza się i przeznacza się je do natychmiastowego siewu na przełomie sierpnia i września. Stratyfikację ciepło-chłodną przechodzą w podłożu, w które zostały wysiane. Procentu skiełkowanych nasion na pierwszą wiosnę nie da się jednak dokładnie przewidzieć. Bywa on zadowalający (około 60%), ale mogą one przelegiwać — w różnym procencie — i wschodzić dopiero na drugą wiosnę.
Siew. Jesion wyniosły produkowany jest w Polsce głównie w szkółkach leśnych (fot. 2).
Przyjmuje się w nich, że jeżeli masa 1000 skrzydlaków wynosi np. 65 g, to na 100 m2 wysiewa się ich 2–3 kg przy siewie rzędowym lub taśmowym i 6–9 kg na 100 m2 przy rzutowym. Skrzydlaki powinny być przykryte warstwą gleby grubości 1–2 cm. Z wysianych nasion uzyskuje się odpowiednio, 8000 oraz 30 000 siewek. Po pierwszej zimie siewkom w szkółce podcina się — w celu wzmocnienia — system korzeniowy (na głębokości 6–8 cm). Jesiony pozostają na tym samym miejscu jeszcze przez 2 lub 3 lata. Można je również przeszkółkować po roku lub dwóch latach wzrostu na zagonach siewnych. Przesadzone rośliny rosną wtedy w większej rozstawie jeszcze kolejny rok lub dwa, potem są przydatne do sadzenia na miejsce stałe. Dłużej produkuje się wysokie drzewa o prostych pniach (odpowiednie do sadzenia np. wzdłuż dróg).
Fot. 2. Siewki jesionów w szkółce leśnej
W namiotach foliowych skrzydlaki jesionu wyniosłego wysiewa się w podłoże torfowe, wzbogacone nawozami wieloskładnikowymi w dawce 1–3 kg/m3. Powinno ono mieć miąższość 30 cm i pH 5,5–6,5.
Gatunki obce. Skrzydlaki jesionu pensylwańskiego (F. pennsylvanica) w Stanach Zjednoczonych przed wysiewem poddaje się stratyfikacji chłodnej, w ciągu 2–3 miesięcy i wysiewa wiosną. Praktykowana bywa także stratyfikacja ciepło-chłodna (odpowiednio, dwa miesiące i trzy miesiące), po której wschodzi 92% nasion. Skrzydlaki jesionu amerykańskiego (F. americana) przed wysiewem poddaje się 2–3-miesięcznej stratyfikacji chłodnej lub jednomiesięcznej ciepłej i dwumiesięcznej chłodnej. Skrzydlaki jesionu mannowego (F. ornus) można wysiewać jesienią zaraz po zbiorze lub wiosną po 2–3-miesięcznej stratyfikacji chłodnej.
Dalsza uprawa. Do zalesiania nadają się 2–3-letnie siewki. Na terenach zieleni i przy drogach sadzi się jednak większe drzewa z prostym pniem i uformowaną koroną. Do sadzenia wzdłuż dróg przydatne są okazy o wysokim pniu, ktorych produkcja trwa nawet kilkanaście lat. Jesion wyniosły długo utrzymuje cienki pień, dlatego musi być przywiązany do wysokich, mocnych palików.
Wegetatywne
Zarówno jesion wyniosły, jak i inne gatunki uprawiane w Polsce odznaczają się dość dobrą zdolnością do regeneracji i po przycięciu (skróceniu) średnio grubych, a nawet grubych konarów zadowalająco odbudowują korony. O zdolności regeneracyjnej jesionów świadczy także wytwarzanie korzeni przybyszowych w spróchniałych pniach (u jesionu wyniosłego tylko sporadycznie, jedyny przypadek stwierdzono w parku pałacowym w miejscowości Lubosz koło Pniew, w woj. wielkopolskim). Rany na pniu po prawidłowo odciętych gałęziach u jesionu wyniosłego goją się łatwo. Te zdolności do regeneracji wykorzystano do rozmnażania odmian jesionów przez szczepienie.
Szczepienie i okulizacja. Podkładką dla odmian rodzimego jesionu wyniosłego i kilku gatunków zagranicznych oraz ich odmian jest jesion wyniosły. Dla odmian jesionu pensylwańskiego i mannowego odpowiednie są gatunki. W przypadku jesionu wyniosłego na podkładkę przydatne są przede wszystkim okazy o korze szarej (nie fioletowej), na których procent przyjęć zrazów i trwałość szczepów są lepsze. Praktykowane są różne sposoby szczepienia: okulizacja, szczepienie zimowe w ręku oraz wiosenne w polu.
Do okulizacji nadają się w pełni wykształcone pąki ze środkowej części zrazów. Pąki (oczka) zakłada się tuż nad szyjką korzeniową, sposobem zwykłym lub na przystawkę („chip-budding”), w lipcu lub sierpniu. W przypadku odmian zwisających lub kulistych, pąki umieszcza się na podkładce na wysokości 1,8–2,2 m, najlepiej po 2 lub 4, bezpośrednio nad parą pąków podkładki oraz między nimi. Zakładanie od razu kilku pąków skraca produkcję, a drzewa mają ładniejsze korony.
Szczepienie jesionu: a — prawidłowe (zraz założony na wysokości pąków),
b — nieprawidłowe
Szczepienie w ręku wykonuje się w styczniu, lutym na 2-letnich szkółkowanych podkładkach z nagim systemem korzeniowym, wyjętych ze szkółki jesienią i zadołowanych w miejscu zabezpieczonym przed zamarzaniem. Zrazami są ubiegłoroczne pędy bez pąków wierzchołkowych, ponieważ te ostatnie nie rozwijają się w pędy. Szczepi się w długi klin pomiędzy pąkami podkładki, ewentualnie na przystawkę boczną. Szczepy dołuje się w namiocie foliowym i sadzi wiosną. Podczas wykonywania prac pielęgnacyjnych należy uważać, aby zrazów nie wyłamać.
W polu szczepienie wykonuje się w kwietniu i na początku maja. Zrazy ścina się na początku zimy i przechowuje w piwnicy lub chłodni, kontrolując, aby nie zaschły. Odmiany zwisające i kuliste szczepi się na wysokości 1,8–2,2 m w długi klin lub w rozszczep między dwoma pąkami podkładki (rysunek). Zrazy umieszczone w międzywęźlach przeważnie zasychają. Inne odmiany szczepi się tuż nad szyjką korzeniową na podkładkach dwuletnich. Brtels zaleca przede wszystkim szczepienie za korę i użycie zrazów przygotowanych, jak do szczepienia przez stosowanie, ale z długą płaszczyzną cięcia. Miejsce szczepienia należy starannie obwiązać oraz zasmarować maścią ogrodniczą. Zrazy założone wysoko trzeba także chronić przed wyłamaniem. Odmiany jesionów można również szczepić w nieogrzewanym namiocie foliowym, w marcu lub kwietniu. Jeśli szczepienie wiosenne się nie uda, można na tej samej podkładce wykonać okulizację pąkiem śpiącym.
Sadzonki. Pierwsze ukorzenione sadzonki zielne jesionu wyniosłego, pobierane w połowie maja, uzyskał S. Z. Kurdiani, pracujący w byłym carskim Instytucie Rolniczo-Leśnym w Puławach. W 1905 roku ukorzeniło się ich 68%, a w 1907 roku — 38%. Kurdiani ukorzeniał sadzonki w inspekcie, bez traktowania ich substancjami wspomagającymi wytwarzanie korzeni. W latach 70. minionego wieku wznowiono próby rozmnażania jesionów za pomocą sadzonek pędowych.
W dotychczasowych doświadczeniach znanych z literatury sadzonki zielne jesionu wyniosłego pobierano w drugiej połowie i w końcu maja, w końcu czerwca oraz na początku i w końcu lipca. Sadzonki pozyskiwane w drugiej połowie maja ukorzeniały się w większym procencie aniżeli w późniejszych terminach. Po traktowaniu stymulatorem, zawierającym np. kwas indolilo-3-masłowy (IBA) w stężeniu 0,5–1,0%, sadzonki umieszcza się płytko w podłożu na stole w mnożarce i utrzymuje temperaturę powietrza 20–25oC. Stoły przykrywa się niskim namiotem foliowym, a sadzonki zamgławia, aby nie utraciły turgoru. Im rośliny mateczne, z których pozyskuje się sadzonki, są młodsze, tym procent ich ukorzenienia jest większy. Za pomocą sadzonek zielnych można próbować rozmnażać także inne gatunki jesionów.
Rozmnażania przez sadzonki zdrewniałe próbowano dotychczas częściej niż przez zielne, gdyż ten pierwszy sposób jest najmniej kosztowny, nieskomplikowany oraz dogodny ze względu na termin. Pierwsze i do tej pory jedyne doświadczenie z rozmnażaniem jesionu za pomocą sadzonek zdrewniałych wykonali w Polsce M. Czekalski oraz K. Pokojowczyk. Sadzonki pobierane były z dwuletnich siewek w połowie grudnia 1991 roku. Zadołowano je w piasku w skrzynkach i przechowano w chłodni w temperaturze 3oC do 18 lutego 1992 roku. Miały one około 14 cm długości i 2–4 mm grubości. Po traktowaniu stymulatorami proszkowymi (Ukorzeniacz A i B oraz Stymulator D), sadzonki umieszczono w podłożu, którym była mieszanina torfu wysokiego i piasku w stosunku objętościowym: 1 : 1, 1 : 2, 1 : 3 oraz czysty piasek. Sadzonki ukorzeniano w skrzynkach przykrytych folią, w szklarni o temperaturze 18oC. Temperatura podłoża podczas ukorzeniania sadzonek wynosiła 15–16oC. Po 164 dniach procent ukorzenionych sadzonek wynosił średnio ok. 50%. Wszystkie stymulatory wywarły podobnie korzystny wpływ na procent ukorzenienia sadzonek. Przeciętnie najlepszym podłożem była mieszanka torfu i piasku w stosunku objętościowym jak 1:3, a tylko nieco gorszy był piasek. Ukorzeniacz A i Stymulator D najlepiej korzeniotwórczo oddziaływały w czystym piasku, a Ukorzeniacz B — w mieszance torfu i piasku o stosunku 1 : 3. Sadzonki wytworzyły obfite systemy korzeniowe, złożone z licznych korzeni. Wszystkie ukorzenione sadzonki rozwinęły pędy, powstały zatem kompletne nowe rośliny.
Doświadczenia zagraniczne wskazują, że odpowiednim podłożem do ukorzeniania sadzonek jesionu jest także żwir.
W Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii sadzonki zdrewniałe jesionu wyniosłego ukorzeniono w nim w 95–100%. W opisanym wyżej naszym doświadczeniu w niektórych kombinacjach sadzonki ukorzeniły się w 90%. Wystąpiło to pod wpływem Ukorzeniacza A — dwukrotnie, w piasku i Stymulatora D — jednokrotnie oraz Ukorzeniacza B — jednokrotnie, w torfie i piasku 1 : 1 oraz 1 : 3. Za pomocą sadzonek zdrewniałych rozmnożono również jesiony: pensylwański, amerykański, mannowy, szerokolistny (F. latifolia), wąskolistny (F. angustifolia) i jego podgatunek ostroowocowy (F. angustifolia subsp. oxycarpa). Sadzonki tych gatunków ukorzeniły się w 25–40%. W 6–14% ukorzeniły się natomiast sadzonki jesionu chińskiego (F. chinensis), mandżurskiego (F. mandshurica) i nadrzecznego (F. potamophila), a w 95% — odmiany nagiej jesionu aksamitnego (F. velutina var. glabra).
Kultury tkankowe. W ten sposób rozmnożono już jesiony: wyniosły, amerykański oraz pensylwański. Jako eksplantatów używano wierzchołków wzrostu pędów, pąków wierzchołkowych oraz odcinków pędów w obrębie węzłów. Z pędów mikroroślin wyrosłych in vitro sporządza się sadzonki, ukorzeniane także w warunkach sterylnych lub in vivo (po wyjęciu ze „szkła”).
