Lokalizacja plantacji i wybór pola
Towarowa uprawa warzyw kapustnych powinna być prowadzona w rejonach o dużej wilgotności powietrza (rejony nadmorskie i podgórskie), w których minimalna ilość opadów wynosi 600 mm, a ich rozkład w sezonie uprawowym jest równomierny.
Wybierać należy pola o glebach żyznych, w dobrej kulturze, niepodmokłych, zaliczane do najlepszych klas bonitacyjnych. Głębokość lustra wody nie powinna przekraczać poziomu 80–120 cm. Najlepsze są czarnoziemy, czarne ziemie, lessy, mady, strukturalne bielice. Do uprawy warzyw kapustnych nie nadają się gleby zimne i podmokłe (ciężkie, ilaste) ani bardzo lekkie piaszczyste. Pod uprawy wczesne wybiera się gleby lżejsze, piaszczysto-gliniaste, łatwo się nagrzewające i nadające się do uprawy wczesną wiosną. Unikać należy pól położonych w obniżeniach terenu, z zastoiskami mrozowymi. Uprawy późne można lokalizować także na glebach torfowych. Pola powinny być wolne od kiły kapusty.
Uprawa kapusty nie powinna być zakładana w bezpośrednim sąsiedztwie upraw długo kwitnących, takich jak koniczyny, lucerna, rzepak, które przyciągają nektarem i kolorem wiele szkodników warzyw kapustnych (paciornica, piętnówka, śmietka, pchełki).
Złe zlokalizowanie plantacji może prowadzić do zwiększenia nakładów pracy i środków — zmuszając na przykład do intensywniejszego nawożenia lub wzmożonej ochrony roślin.
Płodozmian i stanowisko w zmianowaniu
Płodozmian — czyli zaplanowane na kilka lub wiele lat odpowiednie następstwo roślin — ma podstawowe znaczenie w produkcji integrowanej i jest szczególnie ważne w uprawie warzyw kapustnych. Jego głównym zadaniem jest podnoszenie żyzności i biologicznej aktywności gleby oraz zapewnienie uprawianym roślinom odpowiedniej ilości łatwo dostępnych składników pokarmowych. Dobrze ułożony płodozmian stwarza warunki do ograniczenia zachwaszczenia i występowania chorób oraz szkodników. Na glebach lżejszych powinien obejmować 3 lub 4 gatunki, a na glebach cięższych 4 albo 5 gatunków. Przyjmuje się, że udział roślin bobowatych (dawniej motylkowatych) powinien wynosić 25–30%, zbożowych nie powinien przekraczać 50%, a okopowych i warzyw łącznie 25–30% (oprócz warzyw bobowatych).
W integrowanej produkcji warzyw kapustnych podstawową zasadą płodozmianu jest zachowanie 4-letniej przerwy w uprawie na tym samym polu warzyw kapustnych i rzepowatych, a z roślin rolniczych — rzepaku, brukwi i gorczycy (tabela). Zapobiega to wystąpieniu i rozprzestrzenianiu się kiły kapusty, jednej z najgroźniejszych chorób tej grupy warzyw. Unikać należy też uprawy po burakach, fasoli i szpinaku — ze względu na ryzyko wystąpienia i rozprzestrzeniania się nicieni (mątwika burakowego).
Bardzo wysokie wymagania pokarmowe warzyw kapustnych, zwłaszcza dotyczące azotu, sprawiają, że ogromnie ważny jest dobór przedplonu pod względem jego wartości nawozowej. Dobrymi przedplonami, wnoszącymi spore ilości tego składnika wiązanego z powietrza, są jednoroczne lub dwuletnie uprawy roślin bobowatych (dawniej motylkowatych) i ich mieszanek z trawami lub zbożami — z przeznaczeniem na nawóz zielony. Jednakże na stanowiskach po wieloletnich uprawach roślin bobowatych lub na wieloletnich ugorach może być zwiększona liczebność szkodników wielożernych (rolnic, larw drutowców, leni).
Dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu warzywa kapustne mogą wykorzystywać składniki pokarmowe znajdujące się głębiej w profilu glebowym. Dlatego w płodozmianie wskazane jest umieszczanie tych roślin po uprawach płytko się korzeniących (np. cebula, ogórek, por, seler). Kapustne (zwłaszcza kalafior i kapusta późna) w płodozmianie nie powinny następować po roślinach silnie wyczerpujących glebę ze składników pokarmowych.
Przydatność przedplonów dla warzyw kapustnych
Ogólne zasady nawożenia
W integrowanej uprawie warzyw kapustnych wszystkie dawki nawozów organicznych i mineralnych ustala się na podstawie potrzeb pokarmowych roślin, oczekiwanego plonu, rodzaju gleby, jej zasobności w składniki pokarmowe i miejsca w płodozmianie. Szczególną uwagę zwraca się na wykorzystanie nawozów organicznych jako podstawowego źródła próchnicy glebowej i składników pokarmowych dla roślin. Mniejsze jest zużycie nawozów mineralnych, które stosuje się tylko do uzupełnienia niedoborów składników w glebie, gdyż — jako łatwo ulegające wymyciu — stwarzają duże ryzyko zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych, zwłaszcza gdy są stosowane w nieodpowiednim okresie i zbyt dużych dawkach. Nawożenie organiczne wymaga większego zaangażowania rolnika, ale korzystny wpływ tych nawozów na glebę jest wielokierunkowy, między innymi poprzez poprawę żyzności i wzbogacenie życia biologicznego.
Nawożenie mineralne azotem powinno być prowadzone w okresie bezpośrednio poprzedzającym największe zapotrzebowanie roślin. Zalecane jest dzielenie dawek nawozów i unikanie podawania azotu w drugiej połowie okresu wegetacji roślin, gdyż sprzyja to gromadzeniu się w roślinach szkodliwych azotanów, a także wypłukiwaniu azotu do głębszych warstw profilu glebowego (nawożenie warzyw kapustnych w systemie integrowanym zostanie szerzej przedstawione w następnym artykule).
Uprawa roli i przygotowanie pola
W produkcji integrowanej liczba zabiegów uprawowych powinna być ograniczana, nie tylko w roku uprawy warzyw kapustnych, ale w całym płodozmianie. Należy ich wykonać tyle, ile jest konieczne do dobrego przygotowania stanowiska i zabezpieczenia prawidłowego rozwoju roślin w ciągu sezonu. Zbyt częste prowadzą do szybszego spalania materii organicznej, a tym samym zmniejszania ilości próchnicy w glebie. Wszystkie uprawki powinny być prowadzone w okresie, gdy gleba znajduje się w stanie optymalnego uwilgotnienia. Wykonywane na glebie zbyt mokrej prowadzą do utraty struktury i trudnego do usunięcia zbrylenia, natomiast na zbyt suchej powodują nadmierne rozpylenie i zwiększają podatność gleby na erozję wietrzną i wodną. Orka powinna być wykonywana na zmienną głębokość, aby nie dopuścić do wystąpienia podeszwy płużnej, zbyt głębokie odwracanie skib nie jest jednak wskazane (z wyjątkiem szczególnych zaleceń ochrony roślin). Podeszwa płużna powinna być niszczona co kilka lat przez użycie głębosza, w przeciwnym razie, po opadach deszczu może wystąpić okresowy nadmiar wody, wskutek czego rośliny więdną i silniej rozwija się kiła kapusty. Należy dążyć do maksymalnego, okrycia gleby roślinnością w ciągu całego roku (także zimą), poprzez uprawę poplonów, międzyplonów lub ściółkowanie gleby — co sprzyja zachowaniu jej struktury.
W uprawie wczesnych warzyw kapustnych wskazane jest przyoranie przedplonu jesienią, natomiast w uprawie odmian późnych, uprawianych na zbiór jesienny, możliwe jest pozostawienie mieszanek strukturotwórczych jako ściółki i przyoranie ich wiosną.
Terminy i sposoby uprawy, odmiany, zabiegi pielęgnacyjne
Dla poszczególnych gatunków warzyw kapustnych nie różnią się one zasadniczo od upraw konwencjonalnych. Chcąc jednak uzyskać bardzo dobre rezultaty przy ograniczonym nawożeniu mineralnym i chemicznej ochronie roślin należy zwrócić szczególną uwagę na następujące elementy uprawy:
dobrać odmianę stosownie do planowanego profilu produkcji i terminu uprawy;
preferować odmiany odporne lub tolerancyjne wobec chorób i szkodników;
prowadzić głównie uprawę z rozsady (fot. 1), w mniejszym zakresie z siewu bezpośredniego — gdyż wymagałaby ona większej liczby zabiegów ochronnych we wczesnych stadiach rozwojowych warzyw kapustnych;
rozsadę produkować w bardzo dobrych warunkach fitosanitarnych (świeże lub odkażone gleby i podłoża), jeśli to możliwe, w tacach wielokomórkowych (fot. 2), umożliwiających kontrolowanie wzrostu roślin, a później bardzo dobre przyjmowanie się rozsady w polu;
sadzić rozsadę młodą, zdrową, krępą, dobrze odżywioną — wykluczyć rozsadę z jakimikolwiek objawami chorobowymi lub porażoną przez szkodniki;
sadzić rośliny we właściwym zagęszczeniu, dostosowanym do terminu uprawy, wymagań odmiany i jej specyficznych cech — siła wzrostu roślin, wielkość główek (fot. 3) lub róż, samookrywanie róż u kalafiora — oraz wymagań jakościowych stawianych przez odbiorcę (wielkość główek lub róż);
unikać późnego dokarmiania pogłównego, zwłaszcza azotem, a w razie potrzeby dokarmiać rośliny dolistnie;
nawadniać w okresach największego zapotrzebowania roślin na wodę oraz w czasie długotrwałej suszy.
Fot. 1. Bardziej polecana jest uprawa z rozsady, gdyż umożliwia ograniczenie liczby zabiegów chemicznych
Fot. 2. Rozsadę najlepiej przygotować w tacach wielokomórkowych
Fot. 3. Rozstawa powinna być dostosowana do wielkości główek, i w przypadku kapusty może wynosić od 30 tys./ha nawet do 55 tys./ha
Warzywa kapustne należą do warzyw wrażliwych na brak wody. Okresy największej wrażliwości to przyjmowanie się roślin po posadzeniu w polu oraz wiązanie i dorastanie główek i róż. Średnio w sezonie wymagane jest 3- lub 4-krotne nawodnienie uprawy. Norma nawadniania wynosi poniżej 100 mm dla kapusty wczesnej i pekińskiej, 100–150 mm dla kapusty włoskiej, brukselskiej i brokuła oraz powyżej 150 mm dla kapusty białej późnej, czerwonej i kalafiora. Jednorazowa dawka wody (czyt. też HO 2/2002) wynosi najczęściej 20–25 mm, tylko na glebach lżejszych <20 mm, przy intensywności opadu 10–15 mm na godzinę. Bardzo korzystnym sposobem nawadniania jest system kroplowy, w którym dostarcza się małej ilości wody bezpośrednio w strefę systemu korzeniowego roślin. Jego zaletą jest duża oszczędność wody i energii w porównaniu z systemem deszczownianym, utrzymywanie stałej optymalnej wilgotności gleby, wyeliminowanie zwilżania całych roślin, co zmniejsza ryzyko porażenia przez choroby i ich rozprzestrzeniania się. System ten umożliwia także płynne dokarmianie roślin.
Integrowana ochrona roślin kapustnych
Pozwala ona na ograniczenie zużycia chemicznych środków ochrony roślin. Najlepsza byłaby uprawa odmian odpornych, jednakże wciąż nie ma odmian z kompleksową odpornością lub wysoką tolerancją wobec najgroźniejszych chorób i szkodników. W ograniczeniu ich występowania podstawowe znaczenie mają zabiegi uprawowe, takie jak płodozmian i zmianowanie roślin, nawożenie, zwalczanie chwastów i mechaniczna uprawa, zwłaszcza po zakończeniu zbiorów, której celem jest zniszczenie zimujących form patogenów. Biologiczne metody ochrony są wciąż rozwijane i na obecnym etapie polegają głównie na używaniu preparatów zawierających wyciągi z grejpfruta — do zwalczania chorób bakteryjnych i niektórych grzybowych — oraz wyciągów z czosnku — do zwalczania szkodników,a także biopreparatów zawierających szczepy bakterii Bacillus thuringensis — do zwalczania gąsienic motyli.
Zabiegi ochronne powinny być prowadzone przy użyciu sprzętu z dodatkowym nadmuchem powietrza, umożliwiającym dokładne pokrycie roślin cieczą użytkową, zwłaszcza dolnej strony liści. Umożliwia to ograniczenie liczby zabiegów przy zwiększeniu ich efektywności.
Intensywne rolnictwo, w znacznym stopniu uzależnione od wysokiego zużycia nawozów mineralnych, środków ochrony roślin i innych preparatów syntetycznych zaczęło być postrzegane jako czynnik powodujący degradację naturalnego środowiska. Powodem poszukiwania alternatywnych rozwiązań w produkcji rolniczej było także przekonanie konsumentów, że żywność produkowana w intensywnym procesie technologicznym ma gorsze walory smakowe, odżywcze i dietetyczne. Spowodowało to zmiany w dotychczasowych technologiach produkcji i przyczyniło się do rozwoju rolnictwa zrównoważonego, obejmującego dwa podstawowe kierunki — rolnictwo integrowane i ekologiczne. Dla żywności produkowanej w systemach zrównoważonych niezbędne jest uzyskanie certyfikatu, gwarantującego zgodność procesu produkcji z założonymi kryteriami, a tym samym wysoką jakość produktu (czyt. też HO 3/2004).
Integrowana produkcja warzyw prowadzona jest na podstawie racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych (wody, gleby, powietrza), a jej oddziaływanie na środowisko jest zminimalizowane, co zapewnia jego ochronę i utrzymywanie długookresowej równowagi. W produkcji integrowanej dozwolone jest używanie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, ale w sposób nieobciążający środowiska i tylko w ilościach niezbędnych do uzyskania opłacalnego plonu, niekoniecznie maksymalnego. Gospodarstwo zajmujące się integrowaną produkcją musi być traktowane jako całość. Zasada ta dotyczy przede wszystkim uprawy roli, płodozmianu i zmianowania roślin, nawożenia organicznego i mineralnego, zrównoważenia bilansu składników pokarmowych i materii organicznej oraz integrowanej ochrony roślin.
