OLSZA CZĘŚĆ I – GATUNKI RODZIME

Olsza czarna (Alnus glutinosa) jest okazałym drzewem, dorastającym do wysokości 30 m. Prosty, smukły pień pokrywa ciemna kora (mokra staje się prawie czarna), najpierw gładka, a na starych drzewach dość głęboko podłużnie spękana. Korony są na ogół wąskie, zbudowane z gałęzi raczej cienkich i krótkich, poziomo lub lekko ukośnie wyrastających z pnia. W stanie bezlistnym rozpoznawalna jest z daleka po prostym pniu, widocznym do wierzchołka korony, czym przypomina strzały drzew iglastych. Często są spotykane także okazy o kilku pniach. Świeżo ścięte drewno jest białe, ale szybko zmienia barwę na czerwonawą lub pomarańczową, a następnie znowu jaśnieje. Buławkowate pąki są osadzone na krótkich trzonkach. Zielone liście (4–10 cm długości) mają kształt okrągławy lub odwrotniejajowaty i, często, wcięty wierzchołek. Kwiaty są rozdzielnopłciowe, drobne i bez okwiatu. Męskie tworzą walcowate kotki, wyglądające okazale podczas kwitnienia na przełomie marca i kwietnia. Tworzą ogromne ilości pyłku, ponieważ olsza jest wiatropylna. Kwiaty żeńskie są zebrane w bardzo małych kulistawych kwiatostanach, a po zapyleniu i zapłodnieniu przekształcają się w szyszeczkowate owocostany, zawierające drobne orzeszki („nasiona”), które po dojrzeniu wypadają i są roznoszone przez wiatr oraz wodę. Suche „szyszeczki” pozostają długo na pędach.

Olsza czarna żyje około 100–150 lat. Obwody pni starych okazów mogą przekraczać 400 cm. Zdarzają się drzewa o pniu pofalowanym i rozszerzonym, podobnie jak u wiązu szypułkowego. Taki okaz rośnie w parku pałacowym nad Jeziorem Wolsztyńskim w Wolsztynie, w woj. wielkopolskim. W tym samym województwie w miejscowości Osowa Sień koło Leszna rosła olsza o parasolowatej koronie. Stare olsze rosnące pojedynczo na stanowiskach nasłonecznionych mają korony szerokie i mniej regularne. Na kilkunastu stanowiskach w kraju opisano także drzewa olszy o płatowo i zwykle lekko skrętolegle odstającej martwicy korkowej, które nazwano je formą płatowokorową — A. glutinosa f. corticiformi. Znaleziono je m.in. w Puszczach Białowieskiej i Augustowskiej, w parkach w Dąbrówce koło Poznania, w Ośnie Lubuskim oraz w Mosznej (woj. opolskie).

Olsza czarna najczęściej rośnie nad jeziorami, rzekami, strumieniami, rowami i nad stawami. W lasach lokuje się w miejscach najwilgotniejszych i jest zasadniczym składnikiem olsów — Alnetum — oraz zespołów łęgowych. Olsza czarna jest doskonałym drzewem do umacniania brzegów cieków wodnych. Dzięki dużej zdolności przystosowawczej do różnych gleb, także mniej wilgotnych, jest zalecana do sadzenia na terenach poprzemysłowych, w lasach komunalnych i na terenach rekreacyjnych. Została także zakwalifikowana do zadrzewiania dróg i autostrad przebiegających przez obszary bagienne oraz torfiaste. Dzięki współżyciu jej korzeni z promieniowcem wiążącym wolny azot wzbogaca glebę (zwłaszcza ubogą) w dostępne formy tego pierwiastka. Ilość związanego azotu w zaroślach olszy szacuje się na 50–130 kg/ha w ciągu roku, a ponad 90% tego zasobu dostaje się do rośliny gospodarza. W parkach gatunek ten sadzi się zwykle w miejscach najwilgotniejszych.

Fot. 2. Alnus glutinosa 'Imperialis’

W ogrodach ładnie wyglądają odmiany tej olszy. W uprawie spotyka się jednak zaledwie kilka odmian A. glutinosa, różniących się wyglądem liści i pokrojem. 'Imperialis’ (fot. 2, 3), czyli odmiana cesarska ma liście głęboko powcinane, niemal do nerwu głównego, z długimi i ostrokończystymi klapkami. Rośnie powoli i ma luźny pokrój. 'Incisa’, czyli odmiana głogolistna (kędzierzawa) ma małe, okrągławe liście, z niezbyt głębokimi zaokrąglonymi klapkami dokoła. Rośnie powoli, najczęściej krzewiasto. 'Laciniata’ — odmiana strzępolistna (wcinana) — ma liście powcinane mniej więcej do połowy odległości od nerwu głównego, a klapki skierowane ukośnie ku wierzchołkowi liścia. 'Pyramidalis’ — odmiana kolumnowa — tworzy korony wąskie, zbudowane z długich gałęzi skierowanych do wierzchołka drzewa pod ostrym kątem. Bywa sporadycznie spotykana w naturalnych olszynach.

Fot. 3. Liście odmiany 'Imperialis’

Olsza szara (A. incana) osiąga wysokość 15–20 m, czasami rośnie krzewiasto i wydaje odrosty korzeniowe. Pień nie jest u niej tak wyraźnie wykształcony, jak u olszy czarnej, dlatego korona ma również mniej regularny pokrój. Kora tego gatunku przez cały czas jest gładka i popielatoszara. Liście (4–10 cm długości) są szeroko eliptyczne lub jajowate, na wierzchołku zaostrzone, o brzegu lekko wrębnym lub płytko klapowanym, podwójnie piłkowanym. Na górnej stronie liście są matowozielone, pod spodem mają wyraźny szary odcień i pokryte są delikatnym kutnerem miękkich włosków.

Olsza szara rośnie w Polsce w Karpatach, a zwłaszcza w Bieszczadach, gdzie jako gatunek pionierski opanowuje nieużytki i pogorzeliska. Obecnie coraz częściej występuje także na nizinach, gdzie „wędruje” wzdłuż rzek. Jest bardziej tolerancyjna od czarnej w stosunku do wilgotności gleby. Często rośnie na glebach bogatych w wapń. Jest też wytrzymała na zanieczyszczenia powietrza i bywa używana do rekultywacji terenów poprzemysłowych oraz do utrwalania wydm. W lasach sosnowych na wydmach śródlądowych (np. w Nadleśnictwie Babimost) sadzona jest razem z sosną dla wzbogacenia siedliska (przez opadające liści). W młodości rośnie szybciej od sosny i znosi zacienienie. W starszym wieku wymaga dużo światła. Także ten gatunek współżyje z promieniowcem przyswajającym azot cząsteczkowy.

W uprawie najczęściej spotyka się trzy odmiany A. incana. 'Aurea’ — odmiana złocista — ma żółte pędy i młode liście. 'Laciniata’ (fot. 4)— odmiana strzępolistna — ma liście węższe niż u gatunku, głęboko powcinane (ale nie do nerwu głównego), na spodzie pokryte kutnerem włosków.

Fot. 4. Alnus Incana 'Laciniata’

Fot. 5. Alnus incana 'Pendula’

Olsza zielona (A. viridis) — to krzew osiągający wysokość 0,5–2,5 m, często zbudowany z licznych pędów (dlatego staje się rozłożysty). Młode pędy pokrywa kutner miękkich włosków. Liście, jajowate lub eliptyczne, mają 2,5–6 cm długości, na wierzchołku są zaostrzone, na brzegu piłkowane i po obydwu stronach zielone. Kwiaty żeńskie rozwijają się wiosną, równocześnie z liśćmi.

W stanie naturalnym występuje przede wszystkim w Karpatach Wschodnich, a w Polsce w zachodnich Bieszczadach. Gęste zarośla olszy zielonej, zwłaszcza w sąsiedztwie rzek i strumieni, są miejscami trudne do przebycia. Wzdłuż wąskich ścieżek na stromych stokach ciągną się jej szpalery, o charakterystycznie wygiętych pędach przypominających kosę, stąd nazwa A. viridis — kosa olcha.

W uprawie olsza ta jest spotykana przede wszystkim w ogrodach botanicznych i arboretach. Warto ją jednak sadzić w wilgotnych miejscach parków, w lasach komunalnych, w zadrzewieniach towarzyszących ciekom i zbiornikom wodnym, a także w większych ogrodach wykorzystujących rodzime gatunki drzew i krzewów.