Znaczenie monitoringu
Każdy gatunek, czasem nawet odmiana, ma swoje wymagania co do światła, temperatury i wilgotności powietrza oraz podłoża, zawartości składników pokarmowych, itp. Wymagania te bywają różne w kolejnych fazach wzrostu i rozwoju roślin, a wymienione czynniki oddziałują na siebie nawzajem i mogą mocno zaciemnić obraz prawdziwych przyczyn zaburzeń. Często prawidłową ocenę sytuacji umożliwia tylko szczegółowe prześledzenie wcześniejszego okresu uprawy, ale po pewnym czasie na ogół trudno sobie przypomnieć „jak to było”. Częsta lustracja roślin i prowadzenie notatek dotyczących przebiegu pogody, zabiegów, zapisywanie wszelkich uwag i wniosków przez kilka lat (monitoring uprawy) jest może trochę uciążliwe i wymaga systematyczności, ale bardzo ułatwia diagnozowanie, a przede wszystkim pozwala uniknąć uprawowych niespodzianek. Komputery klimatyczne czy nawozowe „wykonają” za nas część pracy, ale własnoręczne zapiski są nieraz na wagę złota.
Profilaktyka
Przy uprawach długoterminowych i roślinach plonujących sukcesywnie jest więcej czasu na zauważenie objawów zaburzeń, ich likwidację czy zapobieganie nasileniu. Uprawa sałaty trwa krótko, a potencjalny plon stanowią całe rośliny, więc kiedy już coś się dzieje, na ratunek bywa za późno. Największą uwagę trzeba więc poświęcić profilaktyce. Sałata najbardziej cierpi z powodu niedoboru światła, nadmiernej wilgotności powietrza i zbyt wysokiej temperatury. Nieodpowiednia zasobność podłoża w składniki pokarmowe też stwarza problemy, ale częściej niedobór pierwiastków w samej roślinie i spowodowane tym zaburzenia
w jej wzroście są wynikiem niemożności ich pobrania lub transportu przy określonych, nieprawidłowych warunkach klimatycznych czy podłożowych. Najbardziej typowym przykładem jest niedobór wapnia w częściach rośliny położonych najdalej od korzenia, do których ten mało ruchliwy składnik musi pokonać najdłuższą drogę. Są nimi wierzchołki liści. Jeśli brakuje w nich wapnia, to tkanki mają słabą konstrukcję, łatwo tracą wodę i brunatnieją, zasychają, a czasem gniją. Choroba ta nosi angielską nazwę tipburn, czyli brązowienie wierzchołków, i znają ją chyba wszyscy producenci sałaty. Łatwo zauważyć, że objawy nie zawsze występują na tych samych liściach — czasem jest to wnętrze główki, a niekiedy liście zewnętrzne znajdujące się na jej powierzchni. Niedobór wapnia w tych tkankach jest dość powszechny, a jego przyczyną są problemy z gospodarką wodną rośliny. Warunki, w jakich występują te symptomy, bywają bardzo zróżnicowane. Dlatego trzeba mówić nie tyle o problemach spowodowanych niedoborem wapnia, ale raczej o ich przyczynach. Dla przypomnienia podaję więc objawy i warunki powstawania tych zaburzeń, a także sposoby zapobiegania. Na interwencję jest zwykle za późno, bowiem jeśli nawet zauważymy wczesne objawy (o ile nie są zlokalizowane wewnątrz główki), to proces fizjologiczny się już rozpoczął, a reakcja roślin (utrata jakości) jest bardzo szybka.
Zaburzenia fizjologiczne związane z niedoborem wapnia w roślinie
Zahamowanie wzrostu i nieprawidłowy wygląd liści
Przyczyna: niedobór Ca w podłożu lub zbyt wysoka wilgotność podłoża.
Następstwo: niedotlenienie korzeni, destrukcja ich tkanek i ograniczenie funkcjonowania.
Skutek: słabe pobieranie Ca i innych składników z podłoża.
Wynik: ogólne pogorszenie wzrostu roślin (fot. 1).
Objawy: słabe wiązanie główki, ciemne młode liście, pęcherzykowate, ciemne i twarde liście, więdnięcie w trakcie uprawy.
Profilaktyka: sprawdzenie pH (optymalne — 6–6,5) i zawartości wapnia w podłożu przed sadzeniem roślin (zalecane 1800–2500 mg Ca/dm3 gleby), utrzymywanie wilgotności podłoża na poziomie 70% p.p.w. (gleba lepiąca się w ręku).
Przeciwdziałanie: podlewanie roślin saletrą wapniową 0,1–0,15%, a w przypadku nadmiernej wilgotności podłoża — opryskiwanie 0,3% roztworem saletry wapniowej.
Fot. 1. Zahamowanie wzrostu roślin
Brunatnienie wnętrza główki
Przyczyna: wysoka wilgotność powietrza (często również podłoża).
Następstwo: ograniczenie transpiracji z wnętrza główki.
Skutek: ograniczenie pobierania i transportu wapnia, ze względu na zahamowany przepływ wody od korzeni do wierzchołka (efektywność prądu wstępującego zależy od intensywności transpiracji), skraplanie się pary wodnej wewnątrz główki.
Wynik: woda gromadzi się w zamkniętej przestrzeni, powstają warunki beztlenowe i młode delikatne liście, ze względu na niedobór wapnia, są w większym stopniu narażone na gnicie.
Objawy: brunatnienie i gnicie liści wewnętrznych zwijających główkę (veinal tipburn — „tipburn” naczyniowy).
Profilaktyka: intensywne wietrzenie w godzinach porannych, przy wysokiej wilgotności powietrza również w ciągu dnia, zwłaszcza gdy podłoże jest bardzo wilgotne; opryskiwanie saletrą wapniową (0,3–0,5%) od ukorzenienia do momentu zakrycia liśćmi wnętrza główki; zimą doświetlanie roślin wpływa na wzmocnienie tkanek liści i stymuluje wzrost roślin.
Brunatnienie liści na powierzchni główki
Przyczyna: wahania wilgotności podłoża i temperatury powietrza.
Następstwo: słabe pobieranie i transport wapnia do najdalej położonych części rośliny.
Skutek: słaba konstrukcja tkanek wierzchołkowych największych liści.
Wynik: nadmierna utrata wody z delikatnych tkanek na brzegach liści.
Objawy: brunatnienie i zasychanie (przy wysokiej wilgotności także gnicie) brzegów liści zewnętrznych zwijających główkę (brand tipburn — „tipburn” brzegowy, fot. 2).
Profilaktyka: zapewnienie stałej wilgotności podłoża i powietrza, optymalnej temperatury powietrza, podlewanie w godzinach porannych, opryskiwanie roślin saletrą wapniową (0,3–0,5%); po zawiązaniu główek można wykonać jeszcze drobnokropliste opryskiwanie saletrą wapniową, pod warunkiem, że nie spowoduje to „przemoczenia” główek.
Fot. 2. Zamieranie brzegów liści na powierzchni główki
Brązowienie brzegów liści przed zawiązaniem główki
Przyczyna: wysoka temperatura powietrza, suche powietrze, intensywny ruch powietrza (np. silny wiatr) przesuszone podłoże.
Następstwo: bardzo silna transpiracja wody z liści, a czasem też ewaporacja (parowanie) z podłoża niepokrytego roślinami.
Skutek: przy silnej transpiracji rośliny nie nadążają z pobieraniem wody, zwłaszcza jeśli przewodzenie naczyniowe jest osłabione na skutek niedoboru potasu lub korzenie źle funkcjonują ze względu na niedobór wapnia w glebie.
Wynik: ograniczenie dopływu wapnia do wierzchołków liści, odwodnienie komórek brzegowych.
Objawy: zasychanie brzegów liści zewnętrznych i najmłodszych (dry tipburn — suchy „tipburn”, fot. 3 i 4).
Fot. 3 i 4. Zamieranie brzegów liści przed zwinięciem główki
Profilaktyka: prawidłowy poziom potasu w podłożu przed sadzeniem rozsady (200–400 mg K/dm3 gleby), utrzymywanie właściwej, stałej wilgotności podłoża i optymalnej temperatury powietrza (12–16°C), ściółkowanie podłoża, zaniechanie wietrzenia szklarni lub tunelu podczas wiatru, na glebach lekkich częste podlewanie niezbyt dużymi dawkami wody, uprawa odmian szybko wiążących główki, o gładkich wzniesionych liściach i zamkniętym typie główki, opryskiwanie 0,3% roztworem saletry wapniowej.
Przeciwdziałanie: objawy występują we wczesnym okresie uprawy, dlatego unormowanie warunków klimatycznych i dolistne dostarczenie wapnia, zgodnie z zaleceniami podanymi w przypadku dwu poprzednich chorób fizjologicznych, pozwala na uzyskanie główek dobrej jakości.
Brązowienie dolnej strony liści
Przyczyna: wysoka temperatura i intensywność światła stymulują inicjację pędu kwiatostanowego i zwiększają wymagania pokarmowe roślin, tworzące się organy generatywne odżywiają się kosztem liści; potrzeby organów generatywnych znacznie wzrastają i nieraz przewyższają możliwości pobierania składników pokarmowych z podłoża, zwłaszcza przy jego przesuszeniu.
Następstwo: osłabienie produkcji biomasy i ograniczony transport wapnia, coś w rodzaju „roślinnej osteoporozy” i kruchości naczyń zarazem.
Skutek: pękanie kanalików mlecznych.
Wynik: wypływanie soku mlecznego zawierającego lateks, który na powietrzu się utlenia i przybiera brązowy kolor.
Objawy: brązowe kreski i punkty na wiązkach przewodzących, spękane bardzo drobne nerwy dają niekiedy obraz ordzawienia dolnej strony blaszki liściowej (lateks tipburn — „tipburn” mleczny, fot. 5).
Fot. 5. Brązowienie spodniej strony liści sałaty
Profilaktyka: Proces inicjacji pędu kwiatostanowego jest możliwy do zaobserwowania tylko pod mikroskopem. Gołym okiem zauważa się dopiero zmiany w wyglądzie główki (np. wydłużenie międzywęźli, redukcja wielkości liści wierzchołkowych w otwartej główce, wydłużanie się jej). Najczęściej jest to związane z reakcją odmian na wydłużanie się dnia, zwłaszcza jeśli towarzyszy temu wysoka temperatura. Zaburzenie może też wystąpić, gdy rośliny przeszły jaryzację lub długo był zahamowany ich wzrost, a później nastąpiła gwałtowna poprawa warunków. Na tym etapie niewiele już można zrobić, dlatego od początku uprawy trzeba zapewnić sałacie jak najlepsze warunki wzrostu i opryskiwać rośliny saletrą wapniową.
Oparzenia liści
Przyczyna: wysoka temperatura (25°C), silne nasłonecznienie, niedobór wapnia w podłożu zasobnym w azot, wahania wilgotności podłoża.
Następstwo: bardzo szybki wzrost roślin lub/i okresowe zmiany turgoru liści.
Skutek: niedobór wapnia w liściach, tkanki bardzo delikatne.
Wynik: podatność na utratę wody podczas uprawy w wysokiej temperaturze.
Objawy: jasne, szarozielone, zasychające plamy między nerwami.
Profilaktyka: utrzymywanie stałej wilgotności podłoża i optymalnej temperatury powietrza, późną wiosną i latem pod osłonami cieniowanie uprawy (o ile to możliwe), oprys-
kiwanie roztworem saletry wapniowej.
Sporym utrudnieniem w diagnozowaniu zaburzeń fizjologicznych u sałaty jest fakt, że podobne objawy występują w wyniku działania różnych czynników. To zagadnienie przybliżę Czytelnikom za miesiąc.
