Do rodzaju Robinia zaliczane jest około 20 gatunków drzew i krzewów, przeważają jednak formy drzewiaste. Areał ich naturalnego występowania obejmuje Amerykę Północną i Środkową. W polskich ogrodach botanicznych i arboretach uprawiane jest 27 gatunków i odmian. Robinie należą do rodziny bobowatych (Fabaceae). Ich korzenie mają zdolność współżycia z bakteriami brodawkowymi przyswajającymi azot cząsteczkowy z powietrza i wzbogacania gleby w ten składnik. Prawdopodobnie dlatego oraz dzięki wytrzymałości na suszę mogą rosnąć nawet na jałowych, piaszczystych glebach. Najbardziej znanym i rozpowszechnionym gatunkiem w Polsce jest robinia biała (Robinia pseudoacacia), która ma też najwięcej odmian.
Historia uprawy
Robinia biała znana była pod różnymi nazwami: fałszywa akacja, niby-akacja, biała akacja, robinówka, grochownik, grochowe drzewo, grochodrzew, robinia akacjowa. Ojczyzną tego gatunku jest wschodnia część Stanów Zjednoczonych — od Pensylwanii do Georgii, na zachód do stanów Iowa, Missouri i Oklahoma. Według amerykańskiego dendrologa M. A. Dirra, autora Manual of Woody Landscape Plants, do uprawy robinia została wprowadzona w 1635 roku. Tymczasem źródła europejskie podają, iż na nasz kontynent sprowadzono ją w 1601 r. Dokonali tego francuscy ogrodnicy królewscy Jean i Vespasian Robin (od tego nazwiska wywodzi się nazwa rodzajowa), pracujący za panowania Henryka IV i Ludwika XIII. Pierwsze drzewa tego gatunku posadzono w Paryżu w ogrodach królewskich i w ogrodzie botanicznym. W 1640 roku robinia miała dotrzeć do Anglii (do Londynu), a w 1683 r. do Szkocji (do Edynburga). W Polsce (w Wielkopolsce) uprawiana jest od około 1760 r. Najpierw była sadzona w parkach i służyła do zakładania alei. Ładna aleja z tych drzew zachowała się w Starych Oborzyskach koło Kościana.
Opis gatunku
Robinia biała w ojczyźnie osiąga średnią wysokość 9–15 m. Przeciętna szerokość — na ogół luźnej — korony wynosi 6–10,5 m. Drzewo może jednak dorastać do wysokości 25 m, a narodowa rekordzistka z Dansville w stanie Nowy Jork osiągnęła wysokość 28,8 m i szerokość korony 27,6 m. Drzewa tworzą wysmukły pień, zwłaszcza gdy rosną w zwarciu, ale czasem bywa on zygzakowaty, a na stanowiskach nasłonecznionych — często krótki, z nisko osadzoną, szeroką i charakterystycznie spłaszczoną koroną, zbudowaną z zygzakowatych konarów oraz gałęzi. Robinia przypomina wyglądem akacje (Acacia sp.) z afrykańskiej sawanny. Nierzadko drzewa mają dwa lub kilka pni. Kora na pniu jest podłużnie, głęboko spękana. Pędy są nieco graniaste, najpierw oliwkowozielone i niekiedy nieco pokryte włoskami, a później — czerwonobrązowe, z cierniami przylistkowymi.
Liście długości 10–20 cm są nieparzystopierzastozłożone, składające się najczęściej z 9–19 listków. Jesienią liście opadają zielone lub jasnożółte. Białe kwiaty długości 16–20 mm, z żółtą plamką na żagielku, zebrane są w groniastych, luźnych, zwieszających się kwiatostanach długości do 20 cm (fot. 1). Rozwijają się na przełomie maja i czerwca, przyjemnie pachną, zwłaszcza podczas ciepłych i parnych dni. Czasami kwitnienie powtarza się w drugiej połowie lata, ale jest wówczas słabsze. Owocem jest płaski i gładki strąk dojrzewający we wrześniu, ale utrzymujący się na drzewie do wiosny. Wewnątrz niego znajduje się 3–10 gładkich nasion, podłużnie nerkowatych.
Fot. 1. Kwiatostany robinii białej
W Polsce robinia biała osiąga większe wymiary niż w swojej ojczyźnie. Pojedyncze okazy mają wysokość do 34 m. Najgrubsza robinia w Polsce rośnie w Krakowie przy ul. Kopernika przed gmachem Obserwatorium Astronomicznego UJ. Na początku lat 80. ub. wieku (z których pochodzą ostatnie pomiary) obwód jej pnia wynosił 447 cm i miała wówczas 27 m wysokości.
Odmiany
W obrębie gatunku robinia biała wyróżniano dawniej wiele form i odmian botanicznych. Obecnie uznanych jest mniej i traktuje się je jak kultywary. Do częściej spotykanych należą opisane poniżej.
’Aurea’ to odmiana złocista, której młode liście mają wyraźnie żółtą barwę i utrzymują ją zwykle także latem (ewentualnie stają się cytrynowożółte, a czasami zielone). Odmiana znaleziona w Niemczech około 1859 r., w uprawie od 1864 roku.
’Bessoniana’ — odmiana Bessona — rośnie silnie, ale słabiej niż gatunek. Rozmnaża się ją przez szczepienie na pniu lub okulizację na podkładce gatunku. Tworzy szerokie stożkowate korony (fot. 2), o gałęziach prawie pozbawionych cierni. Kwitnie w starszym wieku, ale bardzo obficie — tylko w niektórych latach. Jest drzewem średniej wielkości, przydatnym do uprawy w miastach (np. w Poznaniu jest dość często spotykana). Była uprawiana już przed 1871 rokiem.
Fot. 2. Aleja z robinii białej 'Bessoniana’ w Poznaniu
’Frisia’ jest odmianą, która utrzymuje złocistożółtą barwę liści (fot. 3) aż do jesieni. Ciernie na pędach są winnoczerwone. Została znaleziona w holenderskiej szkółce w Zwollerkerspel w 1935 roku. Obecnie uprawiana jest częściej niż 'Aurea’.
Fot. 3. Robinia biała 'Frisia’
’Lace Lady’ (TWISTY BABY®) to karłowa odmiana znaleziona jako siewka w szkółce Petera Cunninghama w Nowej Zelandii. Ta odmiana jest podobna do robinii 'Tortuosa’, ale osiąga mniejsze wymiary, ma bardziej poskręcane (w każdym węźle) pędy (fot. 4) oraz mniej cierni. Drzewa posadzone w ogrodach mogą osiągać wysokość około 6 m, uprawiane w pojemnikach są znacznie mniejsze — dorastają do 1,5 m. Kwitną w maju i czerwcu, ale obficie tylko podczas gorącego i suchego lata. Tę odmianę robinii rozmnaża się przez szczepienie na podkładce gatunku lub metodą in vitro. Okazy szczepione rosną jednak znacznie silniej niż uzyskane z kultur tkankowych i — dla zmniejszenia tempa wzrostu — nie powinny być intensywnie nawożone.
Fot. 4. Robinia biała 'Lace Lady’ (TWISTY BABY®)
’Lombarts’, czyli odmiana Lombartsa, została znaleziona w szkółce holenderskiej firmy Lombarts. Charakteryzuje się piramidalno-kulistą, bardzo gęstą koroną. W wieku 30 lat osiąga zaledwie 3,5 m wysokości. Rozmnażana jest przez szczepienie na pniu. Ze względu na niewielkie wymiary i ładną koronę przydatna do sadzenia nawet wzdłuż wąskich ulic.
’Monophylla Fastigiata’ — odmiana jednolistkowa, wyniosła — ma zaokrąglone, przeważnie pojedyncze listki (na jednej osadce może także być ich 3 lub nawet 5, ale wówczas listek szczytowy jest większy od pozostałych). Tworzy gęste, stożkowate, wyniosłe drzewa.
’Pyramidalis’ to odmiana piramidalna, która tworzy drzewa o wąskiej wysmukłej koronie (fot. 5), zbudowanej z wzniesionych gałęzi, z nielicznymi cierniami.
Fot. 5. Robinia biała 'Pyramidalis’
’Rozynskiana’ — odmiana Rożyńskiego, powstała w polskich szkółkach w Podzamczu
w 1896 r. Tworzy drzewa o luźnych koronach, z gałęziami odstającymi prawie poziomo lub przewisającymi. Długie liście (do 50 cm) zwieszają się pionowo. Długie są także kwiatostany. Piękna odmiana, ale — mimo rodzimego pochodzenia — bardzo rzadko spotykana.
’Semperflorens’ — odmiana stale kwitnąca — tworzy duże, okazałe drzewa, kwitnące obficie w czerwcu, i słabiej — od połowy lata do września.
’Tortuosa’ — odmiana pogięta — tworzy niewielkie drzewa o młodych pędach „korkociągowatych”. Starsze gałązki i gałęzie są pogięte. Liście zwykle zwieszone do dołu. Kwitnie słabo i ma mało cierni. Stare okazy tej odmiany rosną w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocławskiego we Wrocławiu.
’Umbraculifera’ — odmiana kulista — rośnie powoli i krzaczasto. Liczne cienkie pędy są pozbawione cierni i kwiatów. Korona jest gęsta i regularnie kulista, u starszych okazów ulega spłaszczeniu i przybiera kształt parasolowaty. Prowadzona jest w formie piennej (fot. 6) po szczepieniu na podkładce gatunku. Najczęściej spotykana odmiana robinii białej, stosowana do obsadzania wąskich ulic, placów i dziedzińców (patrz też „Szkółkarstwo” 2/2004). Często bywa przycinana, wówczas korony są regularnie kuliste i niewielkie. Ładna i długa aleja z tej odmiany znajduje się na przedmieściu Gniezna oraz w małym miasteczku Kaźmierz, niedaleko Poznania.
Fot. 6. Robinia biała 'Umbraculifera’ latem (z lewej) oraz drzewo w stanie bezlistnym (z prawej)
’Unifolia’ — odmiana jednolistkowa — rośnie silnie i tworzy korony nieregularnie stożkowate, o gałęziach pozbawionych cierni. Listek pojedynczy ma długość do 15 cm. Czasem liście składają się z kilku listków bocznych i największego szczytowego.
