Właściwości lecznicze
W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie bzem czarnym, który może w przyszłości częściowo zastąpić tradycyjne rośliny sadownicze. Prawie wszystkie części tego krzewu (kora, korzenie, liście, kwiaty i owoce) mają bowiem właściwości lecznicze. Traktowany jest on jako ważne źródło substancji o działaniu przeciwutleniającym i zapobiegającym nowotworom. W przemyśle spożywczym przecierów z owoców bzu czarnego używa się jako naturalnego barwnika, natomiast sok wykorzystywany jest do sporządzania syropów leczniczych. W gospodarstwie domowym z owoców tych robi się galaretki, soki, dżemy, powidła, marmolady i syropy.
Surowce wykorzystywane w przemyśle spożywczym i ziołolecznictwie są pozyskiwane z krzewów dziko rosnących. W wielu krajach Europy bez czarny uprawiany jest na plantacjach, gdzie z gospodarstw ekologicznych pozyskuje się zdrowy surowiec. W Styrii (Austria) znajduje się, na przykład, około 1000 ha plantacji tego gatunku. Producent otrzymuje 0,36–0,58 euro za kilogram owoców. Ze względów ekonomicznych ważne jest, aby uprawiać odmiany obficie plonujące i dostarczające surowca wysokiej jakości.
Rozmnażanie i wymagania
Bez czarny można rozmnażać z nasion, które wydobywa się z owoców, trójnasiennych pestkowców, i wysiewa jesienią w polu. Wiosną należy przerywać siewki, by rosły w odległości około 40 cm od siebie. Krzewy łatwo rozmnaża się też przez sadzonki zielne i zdrewniałe. Zielne przygotowuje się od połowy czerwca do połowy lipca z nowych przyrostów. Odcinek pędu powinien mieć co najmniej 2–4 liście. Przed sadzeniem dolne liście się usuwa, pozostawiając tylko dwa górne. Rośliny po posadzeniu muszą być często zraszane. Pędy zdrewniałe przygotowuje się jesienią z pędów jednorocznych.
Powinny one mieć 4, 5 oczek, z których dwa pozostają nad ziemią.
Bez czarny wymaga gleb bogatych w wapń. Dobrze rośnie na glebie próchnicznej i wilgotnej. Można go sadzić wiosną lub jesienią w rozstawie 4 x 1,5 m, a międzyrzędzia obsiać trawą lub utrzymywać w czarnym ugorze. Nawożenie zależy od rodzaju gleby, zawartości składników w glebie i liściach oraz od wieku roślin. Nawozy azotowe podaje się w dwóch terminach — wczesną wiosną i w połowie lipca. Trwałość plantacji wynosi 12–15 lat. Plon owoców w 3., 4. roku prowadzenia sadu może wynosić 15–20 t/ha.
Wybór odmiany
W Katedrze Ogrodnictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie przebadaliśmy formy dzikie bzu czarnego, pochodzące z Warmii i Mazur oraz duńskie odmiany szlachetne (’Alleso’, 'Korsor’, 'Sampo’ i 'Samyl’). Stwierdziliśmy wyraźne różnice w morfologii owoców między formami dzikimi a odmianami. Istotne były także różnice w plonie z jednostki powierzchni.
Liczba owoców w baladachogronie wynosiła 161,8–267 sztuk (tab.). Najmniej owoców tworzyły krzewy formy dziko rosnącej (średnio po 161,8 szt.), największe baladachogrona miały odmiany szlachetne, zwłaszcza 'Sampo’ (264,8 szt.) i 'Samyl’ (267 szt., fot.).
CECHY MORFOLOGICZNE OWOCÓW BZU CZARNEGO
Baldachogrono odmiany 'Samyl’ (po lewej) w porównaniu z baldachogronem dziko rosnącej formy bzu czarnego
Najlżejsze baldachogrona miały formy dziko rosnące (33,7 g), wśród odmian uprawnych najcięższymi cechowały się 'Samyl’ (59,3 g) i 'Sampo’ (58,8 g), które wyróżniały się zarazem największą masą stu owoców (odpowiednio: 28 g i 28,3 g). Najmniejszą masę 100 owoców miały pestkowce bzu dzikiego (15,8 g).
Poszczególne odmiany szlachetne uprawiane w okolicach Olsztyna oraz ekotypy form dzikich różnią się między sobą także pod względem wielkości owoców. Średnica owoców u najlepszych odmian uprawnych sięgała prawie 6,5 mm i była około 2 razy większa niż u bzu dziko rosnącego (tab.). Wynika stąd, że w szkółkach sprzedających Sambucus nigra powinny znajdować się odmiany szlachetne.
