Opis gatunku
Jesion wyniosły jest okazałym drzewem, często przekraczającym 20 m wysokości (okazy w Puszczy Białowieskiej — najwyższe w Europie — osiągają do 42 m wys.). Najwyższe drzewa spotyka się w lasach nadrzecznych, w dużych parkach oraz czasami przy drogach. Tworzą smukłe, wyniosłe pnie, pozbawione gałęzi do dużej wysokości oraz zwieńczone stosunkowo niewielką, ażurową koroną. Na stanowiskach nasłonecznionych drzewa są niższe i mają szerokie korony.
Kora na młodych pniach jest gładka, popielata do oliwkowej, a na starych — podłużnie, niezbyt głęboko, spękana. Często spotykane są również okazy o kilku pniach oraz tarczowato rozrośniętych ich nasadach. Opisano też drzewa o pniach pokrytych guzowatymi wyroślami oraz korą pofalowaną lub poprzecznie spękaną.
Dla jesionu wyniosłego charakterystyczne są czarne pąki, zróżnicowane na liściowe oraz kwiatowe. Te drugie są krótkie i grube, położone bocznie i u nasady zeszłorocznych pędów. Liście są duże (20–30 cm długości), nieparzystopierzastozłożone (7–15 par niemal siedzących, ciemnozielonych listków długoś-ci 5–10 cm). Rozwijają się późno — w maju, po kwitnieniu — a jesienią podobnie późno opadają, zwykle nieprzebarwione. Rozdzielnopłciowe, bezokwiatowe kwiaty, zebrane w wiechowatych kwiatostanach, rozwijają się na zeszłorocznych pędach w kwietniu. Kwiaty mogą zmieniać płeć w poszczególnych latach. Owoce — spłaszczone skrzyd-laki (3,5–5 cm długości i 4–10 mm szerokości) — pozostają na drzewach zwykle do wiosny.
Jesion w młodości rozwija wyraźny korzeń palowy, który z wiekiem degeneruje się, a silnie rozrastają się korzenie boczne, sięgające u okazów owocujących i starzejących się do głębokości 60–90 cm. System korzeniowy jest zatem płytki i szeroki, silnie wysuszający i wyjaławiający glebę w okolicy. Dlatego pod starymi, dużymi jesionami — na powierzchni wyznaczonej promieniem 13–15 m licząc od pnia — inne rośliny rosną słabo lub wcale.
Występowanie w Polsce
Fraxinus excelsior może żyć do około 400 lat. Uważany za najstarszy w kraju, okaz z Motarzyna koło Słupska w 1994 roku miał 414 lat. Obwód jego pnia wynosił wtedy 751 cm. W parkach jesiony mają przeciętnie 150–250 lat. Okazy o obwodach pni 300–500 cm nie są wcale rzadkością. W Zakopanem „Jesion Walczaków”, ścięty jako suche drzewo w 1948 r., miał około 12 m obwodu. Zdarzają się drzewa z przyporami w odziomku, podobnymi jak te u wiązu szypułkowego (Ulmus laevis), np. w parku w Parsowie koło Koszalina.
W sąsiednim Nosowie okaz o obwodzie pnia (w odziomku jest tarczowaty) przeszło 400 cm i wysokości 30 m (w 1984 r.) rozwidla się na wysokości 1,3 m na 3 pnie, które 70 cm wyżej zrastają się ponownie, po czym znowu się rozdzielają. Znane są również okazy o pniach oryginalnie zrośniętych, np. w Resku i Cerkwicy w województwie zachodniopomorskim.
Rys. 1. Liść, kwitnący i owocujący pęd oraz pokrój drzewa Fraxinus excelsior
Jesion wyniosły najczęściej rośnie — podobnie jak olsza czarna, także razem z nią — nad jeziorami, rzekami, strumieniami, rowami i nad stawami. Wielkie wymiary (np. w Puszczy Białowieskiej) osiągają jesiony rosnące w grądach niskich (Tilio-Carpinetum stachyetosum), na glebach brunatnych oglejonych lub płowych oglejonych. Drzewostanów jesionowych w lasach łęgowych jesionowo-olszowych (Circaeo-Alnetum) jest już mało. Typowych lasów jesionowych, tzw. olsów, z wodą stagnującą przez cały rok także pozostało niewiele. Jesion w naszych lasach jest drzewem coraz rzadszym. Przyczyniło się do tego jego cenne drewno, które służyło do wyrobu mebli, parkietów, wystroju wnętrz i wielu innych celów. Poza Puszczą Białowieską, najokazalsze jesiony zachowały się w wielu parkach, zwłaszcza wiejskich oraz w zadrzewieniach towarzyszących człowiekowi.
Fot. 1. Jesiony wyniosłe po przycięciu gałęzi wytworzyły gęste, kuliste korony
Wymagania i zastosowanie
Mimo naturalnego występowania na stanowiskach silnie wilgotnych, jesiony nie są wymagające co do gleby i jej wilgotności, zasobności, odczynu oraz zasolenia, choć lepiej rosną na stanowiskach żyznych i wilgotnych. Drzewa te sadzono m.in. wzdłuż dróg. Aleje jesionowe są pospolite, na przykład, w krajobrazie Pomorza oraz Warmii i Mazur. Częste są także w Wielkopolsce, która ma najniższe w kraju opady. Spotykane bywają także przy ulicach w miastach. Jesiony wyniosłe dob-rze ponadto znoszą zanieczyszczenia emitowane z zakładów przemysłowych, nieco gorzej — z silników samochodowych. Około stuletnim drzewom rosnącym przy ul. Polskiej w Poznaniu, kilka lat temu zredukowano bardzo silnie korony i wydawało się, że wkrótce uschną. Tymczasem zadowalająco regenerują utracone gałęzie (fot. 1) i mają szansę na długie jeszcze istnienie. Większą tolerancję wobec niekorzystnych warunków panujących w miastach wykazują okazy starsze. Zimą na niektórych drzewach jesionu są widoczne kalafiorowate deformacje kwiatów i zawiązków owoców. Powoduje je szpeciel jesionowiec (Aceria fraxinivora).
Jesion wyniosły, jako drzewo rodzime i jedyny gatunek z rodzaju Fraxinus w naszej florze, zasługuje na priorytetowe traktowanie. Warto go sadzić wszędzie tam, gdzie warunki siedliskowe odpowiadają jego wymaganiom. Istnieje również nadzieja, że zwiększy się liczebność jesionu w lasach, bowiem dąży się obecnie w Polsce do zastępowania gatunków iglastych liściastymi.
Odmiany
’Pendula’. Odmiana zwisająca, najczęściej spotykana w starych parkach oraz w innych zadrzewieniach towarzyszących człowiekowi. Otrzymuje się ją w wyniku szczepienia na podkładce gatunku. Najczęściej szczepi się na wysokości 1,8–2,2 m, ale znane są okazy szczepione wyżej. Początkowo gałęzie rosną mniej lub bardziej poziomo, następnie zwieszają się i mogą sięgać nawet powierzchni gleby. Powstają wtedy parasolowate korony (fot. 2), różniące się wielkością i szerokoś-cią. Są to żywe altany, zachęcające do wypoczynku.
Fot. 2. Fraxinus excelsior 'Pendula’
Forma jednolistkowa (f. diversifolia). Spotyka się ją w Polsce stosunkowo często. Drzewa osiągają do 30 m wysokości. Liście mają zwykle pojedyncze, jajowato wydłużone i zaostrzone, na brzegu nieregularnie piłkowane (rys. 2) i pod względem tej ostatniej cechy bardzo zmienne. Różnią się ponadto wielkością i kształtem. Są to zapewne różne klony.
Rys. 2. Fraxinus excelsior f. diver-sifolia — liść z fragmentem pędu
’Nana’ (wcześniej 'Globosa’). Rzadko spotykana u nas odmiana kulista. Rośliny rosną krzaczasto, ale rozmnaża się je tylko w formie piennej. Ttworzy korony gęste, kuliste, o średnicy do 2,5 m, starsze są nieco wydłużone i luźniejsze, zwłaszcza w dolnej części. Liście są mniejsze niż u gatunku. Znaleźć ją można przy ulicach niektórych miast, np. na Górnym Śląsku, w Krakowie, Lublinie, a znacznie rzadziej w ogrodach botanicznych i arboretach.
’Heterophylla Pendula’. Bardzo rzadko znajdowana w Polsce odmiana jednolistkowa zwisająca (fot. 3). Ma parasolowaty pokrój, zwieszające się gałęzie i pojedyncze liście, na brzegu z dużymi zębami. Ładne, stare drzewo rośnie w Ogrodzie Dendrologicznym w Wojsławicach k. Niemczy, na Dolnym Śląsku, a młodsze okazy — w Warszawie.
Fot. 3. 'Heterophylla Pendula’
’Jaspidea’. Odmiana żółtopędowa, u nas niezbyt często spotykana. Rośnie podobnie jak gatunek, ale jest niższa. Pędy zimą, a zwłaszcza na przedwiośniu są żółte lub pomarańczowe, z kontrastowo czarnymi pąkami (fot. 4). Liście na początku zielone, a na przełomie lata i jesieni (często wcześniej) przebarwiają się na żółto i wkrótce opadają. Przebarwienia pędów są szczególnie intensywne na drzewach rosnących na stanowisku słonecznym. Drzewa tej odmiany można znaleźć, na przykład, w Warszawie.
Fot. 4. 'Jaspidea’
’Allgold’. To odmiana pojawiająca się ostatnio w ofertach wielu szkółek. Drzewa mają podobne cechy, jak te odmiany 'Jaspidea’, ale kora na młodych pędach jest złotożółta (fot. 5), a liście są żółtozielone już od wiosny do jesieni, kiedy zmieniają barwę na intensywnie żółtą. Zaletą tej odmiany ma być także brak owoców (lub tylko nieliczne) oraz wytrzymałość na wiatr.
Fot. 5. 'Allgold’
Na Zachodzie jako drzewa alejowe wysoko cenione są trzy odmiany wyselekcjonowane w Holandii przed ponad 50 laty (czyt. też „Szkółkarstwo” 3/99). Dwie z nich — ’Altena’ oraz ’Atlas’ — rosną umiarkowanie szybko i nie zawiązują owoców. Drzewa 'Alteny’ mogą osiągać wysokość 24 m przy średnicy korony 14 m. Pnie u tej odmiany są prawie proste, a korony szerokie, piramidalne z długimi gałązkami (rys. 3). 'Atlas’ tworzy nieco mniejsze drzewa (wysokość do 20 m i szerokość do 10 m) z gęstymi, owalnymi koronami oraz lepiej niż 'Altena’ znosi zacienienie. Trzecia z tej grupy odmian — ’Westhof’s Glorie’ — rośnie dosyć szybko (wysokość do 24 m, średnica korony do 14 m), tworzy prosty pień i gęstą, okrągłą bądź owalną koronę, ale zawiązuje niewiele owoców.
Rys. 3. Pokrój odmiany 'Altena’
Polskie szkółki warto zachęcić do rozmnażania takich unikatowych odmian, jak np. żółtolistna ’Aurea’, o złotej korze, zwisająca ’Aurea Pendula’, kędzierzawa 'Crispa’ oraz jednolistkowa, powcinana ’Simplicifolia Laciniata’.
