Torf
Jego właściwości bardzo się różnią, zależnie od rodzaju (wysoki lub niski), źródła pochodzenia, a nawet miejsca eksploatacji na tym samym torfowisku. Torfy wysokie (zwłaszcza tzw. jasny, czyli sfagnowy) są mniej rozłożone niż niskie, zawierają więcej włókien i mają niższe pH (3–4, niskie — 4–7,5). Podstawą podłoży w uprawie pojemnikowej są torfy wysokie. Najwartościowszy jest torf eksploatowany metodą cegiełkową (fot. 1), która pozwala zachować pierwotną, włóknistą strukturę surowca, gorszy — uzyskany metodą frezerową” (fot. 2).
Fot. 1. „Cegiełki” torfu wysokiego
Fot. 2. Torf uzyskany metodą frezerową
Kora
Ten materiał jest wykorzystywany w szkółkarstwie na świecie od końca lat 60. ubiegłego wieku. Najlepsza jest kora sosnowa (fot. 3), która, w przeciwieństwie do tej z innych gatunków, wolniej się rozkłada i zawiera mniej substancji szkodliwych dla roślin. Chociaż lepszym produktem jest kora kompostowana, obecnie często używa się także świeżej, przy równoczesnym zwiększeniu dawek nawozów azotowych. Odczyn pH świeżej kory wynosi 4–5 i rośnie w czasie kompostowania (nawet do pH 7–8,5). Największą wadą tego materiału jest niska pojemność wodna. Z tego powodu kory nie wolno przesuszyć, gdyż później trudno ją nawodnić.
Fot. 3. Kora sosnowa
Produkty kokosowe
Pył kokosowy i tzw. chipsy (czyt. czipsy) są odpadem powstającym przy oddzielaniu włókien z okryw orzechów kokosowych. Ostatnio bywają też wykorzystywane same włókna, po pocięciu ich na krótsze odcinki, zwykle w mieszance z pyłem kokosowym (fot. 4). Materiały kokosowe są wciąż nowym produktem w szkółkarstwie, ale coraz częściej wykorzystywanym. Odczyn pH tego materiału wynosi zwykle 6–6,5 (ale może spadać nawet do pH 5). Podłoża kokosowe zawierają dużo związków potasu, sodu oraz chloru (do 700 ppm), a zawartość ta może się bardzo różnić, w zależności od pochodzenia (główni dostawcy to Sri Lanka, Indie, Filipiny i Meksyk) i stopnia przepłukania surowca. Zaletą „kokosu” jest duża pojemność wodna i powietrzna, łatwiejsze nawadnianie po przesuszeniu (w porównaniu z torfem) oraz odporność na rozkład biologiczny, wadą — wysoka i różna zawartość rozpuszczalnych soli mineralnych. Od dostawcy należy jednak wymagać surowca silnie przepłukanego (jest droższy), a także wyników analizy chemicznej dostarczanego podłoża. Chipsy (fot. 5) najczęściej dodawane są do substratu torfowego (15% obj.) przeznaczanego dla roślin w większych pojemnikach.
Fot. 4. Podłoże kokosowe
Fot. 5. Chipsy kokosowe
Perlit
Jest to minerał pochodzenia wulkanicznego, którego głównymi składnikami są glinokrzemiany. Perlit używany jako składnik podłoży powstaje po podgrzaniu zmielonego kruszywa skalnego do temperatury 982oC, w której fragmenty te pęcznieją, przybierając wygląd białych, lekkich granulek (fot. 6). W ogrodnictwie na świecie używa się ich od lat 50. ubiegłego wieku. Perlit ma bardzo małą pojemność wodną, nie dostarcza żadnych składników odżywczych dla roślin i nie zmienia pH mieszanki, której jest składnikiem. Bywa wykorzystywany do poprawiania pojemności powietrznej podłoży, a samodzielnie — do ukorzeniania sadzonek.
Fot. 6. Perlit
Wermikulit
Ten produkt, rzadko wykorzystywany w Polsce, powstaje przez podgrzanie glinokrzemianów żelazomagnezowych (minerałów podobnych do miki) do temperatury 1400oC, w której pęcznieją one i przybierają formę drobnych, lekkich płatków różnej średnicy. Od lat 60. XX wieku używa się go jako składnika podłoży, który zwiększa pojemność wodną i powietrzną substratu. Cenną zaletą tego produktu jest zatrzymywanie dużych ilości wody. Odczyn tego materiału jest dość wysoki (pH — 6–9). Wadą wermikulitu jest podatność na ubijanie po nawodnieniu i szybka utrata korzystnych właściwości fizycznych.
Trociny i wióry drzewne
Są zwykle odpadem pozyskiwanym z zakładów zajmujących się przetwarzaniem drewna. Chociaż nie są najlepszym składnikiem podłoży, bywają często wykorzystywane (zwłaszcza w Polsce) ze względu na niską cenę. Ich wadą jest bardzo duża zawartość węgla i mała azotu (1 : 1000, dla porównania — w korze sosnowej proporcja ta wynosi 1 : 300). Dlatego trociny lub wióry powinny być przed użyciem kompostowane, a jeżeli to niemożliwe — konieczne jest zwiększenie nawożenia azotowego. Trzeba też pamiętać, że trociny z gatunków o twardym drewnie rozkładają się nawet 3- lub 4-krotnie szybciej niż te z gatunków o drewnie miękkim.
Włókna drzewne
Uznano je za obiecujący produkt dla szkółkarstwa, jednak dotychczas się nie spopularyzowały. Otrzymuje się je z odpadów przemysłu drzewnego w wyniku specjalnej obróbki (fot. 7). Zaletą włókien drzewnych jest dobra pojemność powietrzna.
Fot. 7. Włókna drzewne
Polistyren
Szkółkarze często korzystają z tego materiału w formie granulowanej — styropianu. Ze względu na swoją lekkość (1 litr tego produktu ma masę 12–16 g) poprawia on właściwości powietrzno-wodne podłoży, podobnie jak perlit, i często bywa używany zamiast niego. Najbardziej do tego celu nadaje się frakcja o średnicy granul 0,3–1,3 cm. Aby zapobiec rozdmuchiwaniu styropianu podczas mieszania, dobrze jest go wcześniej skropić wodą z dodatkiem środków zwilżających (granule łatwo się elektryzują i przylegają do maszyn, ubrań, ścian budynków).
Piasek
Jest częstym składnikiem mieszanek, zwłaszcza tych do ukorzeniania sadzonek i wysiewu nasion. Dodaje się go, aby poprawić odprowadzanie nadmiaru wody i jako balast (zwiększa masę pojemników, zapobiegając ich przewracaniu). Najlepsza frakcja to ziarna o średnicy 0,25–2 mm. Zalecany jest piasek rzeczny, wydobywany z dużych głębokości (prawie czysty kwarc), który nie zawiera domieszek rozpuszczalnych soli mineralnych, zwłaszcza węglanów.
Ziemia polowa
Chociaż w szkółkach pojemnikowych nie powinno się jej używać, producenci często korzystają z tego taniego i łatwo dostępnego dodatku. Jeżeli już wykorzystuje się ziemię polową, należy ją zebrać w pryzmę, a nie używać tej prosto z zagonów. Podczas składowania ginie bowiem część nasion chwastów, a deszcz wypłukuje ewentualny nadmiar składników mineralnych.
Komposty roślinne
Największą wadą tego materiału jest brak jednorodności. Komposty różnią się, w zależności od surowców, z jakich powstają. Inną wadą tego materiału jest duża zawartość soli mineralnych, nasion chwastów oraz — zwykle — wysoki stopień rozdrobnienia. Mimo to, w wielu krajach pracuje się nad wykorzystaniem jako składników podłoży kompostów z organicznych śmieci z gospodarstw domowych, głównie ze względu na proekologiczną presję opinii społecznej.
Łuski kakaowe, plewy ryżowe
Te materiały — jako odpady z zakładów przetwórczych — bywają wykorzystywane przez niektórych szkółkarzy, którzy mają do nich dostęp. Wprawdzie poprawiają one właściwości fizyczne podłoża (zwłaszcza jego porowatość), ale tylko na krótki okres, gdyż szybko ulegają rozkładowi w obecności wody i nawozów. Dlatego obecnie uważa się, że mogą one być przydatne tylko do sporządzania mieszanek w produkcji roślin ozdobnych pod osłonami (fot. 8), która trwa nie dłużej niż 12 tygodni.
Fot. 8. Podłoże z dodatkiem plew ryżowych
Keramzyt i tufy wulkaniczne
Keramzyt (fot. 9) wytwarza się przez wypalanie gliny — powstały materiał ma porowatą strukturę i długo utrzymuje swoje właściwości fizyczne i chemiczne. W ten sposób otrzymuje się różnej wielkości, lekkie granule o brązowoczerwonej barwie. Ich dodatek zwiększa pojemność powietrzną podłoża oraz ułatwia odprowadzanie wody. Keramzyt, który bardzo długo nie traci swoich właściwości, bywa używany w Stanach Zjednoczonych jako dodatek do mieszanek szkółkarskich dla roślin uprawianych w pojemnikach (dużych egzemplarzy), aby zapobiec osiadaniu podłoża. Na zachodzie Europy w takim celu częściej używa się tufów wulkanicznych (naturalnych rozdrobnionych skał — fot. 10), które mają podobne właściwości, jak keramzyt.
Fot. 9. Keramzyt
Fot. 10. Tuf wulkaniczny
Wełna mineralna i pianka polifenolowa
Te, tak zwane, inertne podłoża mogą być, w formie małych kostek (fot. 11), wykorzystane jako komponent szkółkarskich mieszanek podłożowych. Po rozdrobnieniu wełna mineralna bywa dodatkowo traktowana preparatami, które mają pomóc w zatrzymywaniu wody (czysta ma silne właściwości hydrofobowe). Jeżeli nie dopuści się do nadmiernego ubicia podłoża, dodatek wełny dobrze wpływa na jego napowietrzenie. W takim zastosowaniu wełny upatruje się także sposobu na ekologiczną utylizację tego surowca, który nie ulega biodegradacji.
Fot. 11. Kostki wełny mineralnej
Zaletą rozdrobnionej pianki polifenolowej (często wykorzystywanej przez florystów — np. Oasis) jest zatrzymywanie dużych ilości wody, wadą — wysoka cena oraz konieczność przemywania przed użyciem roztworem wodorotlenku potasu w celu usunięcia szkodliwych kwasów powstałych na etapie wytwarzania.
Inne
Od lat pojawiają się doniesienia o wykorzystywaniu różnych nowych produktów do sporządzania podłoży szkółkarskich. Tylko nieliczne z tych nowości znajdują zastosowanie w praktyce szkółkarskiej. Ostatnio najwięcej praktycznych możliwości dotyczy wykorzystania, jako dodatków do podłoży, zeolitów, czyli minerałów — glinokrzemianów Ca, Na i in. (pozyskiwanych np. ze skał wulkanicznych w Bułgarii), które po obróbce bywają wykorzystywane w ogrodnictwie.
