W przedwojennej Polsce
W tych czasach powszechnie uprawiano w sadach co najmniej kilkanaście odmian jabłoni. W sprzedaży było ich znacznie więcej. Literatura sadownicza z tego okresu podaje, w zależności od źródła i autora, nawet do 150 odmian, dostępnych w ofercie szkółkarskiej. Nie wszystkie nadawały się do uprawy na terenie całej ówczesnej Polski i dlatego zalecano ich rejonizację. Dobory odmian dla wyznaczonych pięciu rejonów podał w 1930 roku pomolog i doktor filozofii Bronisław Gałczyński. Również prof. Stefan Celichowski z Wyższej Szkoły Ogrodniczej, dyrektor Ogrodu Pomologicznego w Warszawie napisał „Zasięgi jabłoni, czyli rozmieszczenie odmian najodpowiedniejszych do hodowli w Polsce” z 32 mapkami. Uważam, że rejonizacja uprawy niektórych odmian jabłoni jest aktualna do dziś. Miałam okazję porównać jabłka starej niemieckiej odmiany o nazwie 'Grochówka’ (’Bohnapfel’), które dojrzewają bardzo późno i można je przechować w zwykłej piwnicy do wiosny, z dwóch rejonów. Owoce z Dolnego Śląska były ładnie wybarwione, a z Suwalszczyzny, gdzie nazywane są 'Kamieniakami’, długo pozostają twarde i zielone.
Osoby zainteresowane odsyłam do lektury przedwojennych książek Jankowskiego, Brzezińskiego, Filewicza, Golińskiego czy Kubaszewskiego. We współczesnej literaturze głównym źródłem wiedzy o odmianach wszystkich roślin sadowniczych w okresie powojennym była i nadal jest „Pomologia” pod redakcją prof. Aleksandra Rejmana. W wydaniu z 1994 roku wśród 148 opisanych odmian jabłoni około 60 to stare, przedwojenne. O dawnych odmianach drzew owocowych można też przeczytać w „Poradniku sadowniczym starych odmian drzew owocowych” wydanym w 2003 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Publikacja ta zawiera również historię ich uprawy nad Dolną Wisłą oraz zasady pielęgnacji starych drzew i ich odnawiania.
Odmiany letnie
’Ananas Berżenicki’ został znaleziony na Wileńszczyźnie jako siewka nieznanej odmiany. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy potężną kulistą koronę. W okres owocowania wchodzi późno, co można przyspieszyć przez szczepienie na karłowych podkładkach. Owocuje corocznie, początkowo niezbyt obficie. Odmiana jest wytrzymała na mróz, odporna na parcha jabłoni i mączniaka. Owoce są duże lub bardzo duże, kulisto-stożkowate, lekko zwężające się ku kielichowi, delikatnie żebrowane (fot. 1). Skórka jasnożółta, gruba, pokryta delikatnym, rozmytym, różowym rumieńcem. Miąższ kremowy, zwarty, po dojrzeniu kruchy, mało soczysty, winno-słodki, lekko aromatyczny, smaczny. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w pierwszej połowie sierpnia, konsumpcyjną tydzień później, można je przechować do końca września, ale szybko ulegają rozpadowi. Owoce typowo deserowe, mniej nadają się na przetwory.
Fot. 1. 'Ananas Berżenicki’
’Charłamowskie’ (synonimy: Borowinka Krapczataja, Duchess of Oldenburg, Borovitsky) jest bardzo starą odmianą pochodzenia rosyjskiego, opisaną przez Bołotowa w 1800 roku. Drzewo początkowo rośnie bardzo silnie, później znacznie słabiej. Korona jest duża, kulista, rozłożysta, ze zwisającymi gałęziami. Wcześnie wchodzi w okres owocowania. Owocuje przemiennie, średnio obficie. Odmiana ta jest bardzo wytrzymała na mróz, dość odporna na parcha jabłoni. Owoce są średniej wielkości, kuliste, nieco spłaszczone (fot. 2). Skórka cienka, delikatna, żółtobiała z karminowoczerwonym, prążkowanym rumieńcem. Miąższ żółtobiały, czasem nieco różowy przy kielichu, soczysty, miękki, kwaskowaty, po przejrzeniu mączysty, ze słabym korzennym zapachem. Owoce dojrzewają pod koniec sierpnia, są wrażliwe na gnicie, przechowują się bardzo krótko. W czasie przechowywania tracą swój kwaśny smak, robią się bardziej kruche i smaczniejsze. Odmiana przeznaczona głównie na przetwory i na susz.
Fot. 2. 'Charłamowskie’
’Grafsztynek Inflancki’ (Rosenstreifling, Osiennoje połosatoje, Kalwila ryżowa). Odmiana, według jednych autorów, pochodzenia łotewskiego, według innych — holenderskiego.
Drzewo początkowo rośnie silnie, po wejściu w okres owocowania słabiej, tworzy koronę o gałęziach lekko zwisających, odchodzących od pnia po kątem prostym. Liście są charakterystyczne, duże, matowe o grubych ząbkach na brzegu. W okres owocowania wchodzi dość późno. Dobrze pielęgnowane owocuje corocznie. Wytrzymała na mróz, odporna na choroby, niewybredna co do gleby i stanowiska. Owoce są średniej wielkości, wyrównane, kuliste, lekko wydłużone, zwężające się ku kielichowi, często z jednym, lekko zarysowanym szwem (fot. 3). Skórka sucha, cienka, żółtawozielona, w miarę dojrzewania żółknąca, z delikatnym białawym nalotem i karminowym, smużkowanym rumieńcem. Miąższ kremowobiały, czasem różowy pod skórką, kruchy, soczysty, o przyjemnym słodkim i nieco malinowym smaku. Owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września, można je przechować do połowy października.
Fot. 3. 'Grafsztynek Inflancki’
’Kalwila Letnia Fraasa’ to odmiana pochodzenia niemieckiego, wyhodowana w połowie XIX wieku. Drzewo rośnie silnie, tworzy wysoką, kulistą i gęstą koronę. Wcześnie wchodzi w okres owocowania. Owocuje obficie, ale przemiennie. Mało wrażliwe na parcha. Owoce są średnie lub duże, kulisto-spłaszczone, lekko żebrowane (fot. 4). Skórka delikatna, białozielonożółta, od strony nasłonecznionej pokryta delikatnym różowawym rumieńcem. Miąższ kremowobiały, kruchy, soczysty, o różanym zapachu, drobnoziarnisty, smaczny. Owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września, przechowują się dość krótko, są wrażliwe na transport. Jest to odmiana deserowa.
Fot. 4. 'Kalwila Letnia Fraasa’
’Korobówka’ (Pomme Pierre le Grand, Mieduniczka, Renetka) to odmiana pochodzenia białoruskiego. Drzewo rośnie powoli i nie wyrasta zbyt duże, tworzy koronę szeroką i rozłożystą. Dość późno wchodzi w okres owocowania. Stare drzewa są bardzo płodne, ale rodzą drobniejsze owoce. Są bardzo wytrzymałe na mróz. Owoce są drobne, kulisto-spłaszczone. Skórka cienka, lekko tłustawa, zielonożółta, pokryta czerwonym, prążkowanym rumieńcem (fot. 5). Miąższ żółtawy, zwarty, ziarnisty, bardzo słodki nawet u niezupełnie dojrzałych owoców, z przyjemnym miodowym posmakiem, bardzo smaczny. Owoce dojrzewają w połowie sierpnia.
Fot. 5. 'Korobówka’
’Oliwka Inflancka’ (Oliwka Żółta, Biały Nalew, Papierówka, Weisser Klarapfel) to odmiana pochodząca z krajów nadbałtyckich. Drzewo początkowo rośnie silnie, osiąga jednak średnie rozmiary. Korona szerokostożkowata. W okres owocowania wchodzi wcześnie. Owocuje przemiennie. Wytrzymałe na mróz, odporne na parcha, mało wybredne co do gleby. Owoce są średniej wielkości lub małe, lekko żebrowane, z jednym żebrem silniej wykształconym i przechodzącym w formie kantu przez cały owoc (fot. 6). Skórka gładka, cienka, jasnozielonkawożółta. Miąższ biały, drobnoziarnisty, soczysty, delikatny, kwaskowy, dość smaczny. Owoce dojrzewają już w połowie lipca i w sierpniu. Nie nadają się do przechowywania. Bardzo dobre na przetwory, np. na mus.
Fot. 6. 'Oliwka Inflancka’
Odmiany jesienne
’Antonówka Zwykła’ to bardzo stara odmiana rosyjska. Drzewo rośnie silnie, tworzy koronę kulistą, szeroką. W okres owocowania wchodzi dość późno, owocuje obficie, przemiennie. Wytrzymałe na mróz, odporne na choroby. Antonówka uważana jest za bardzo dobry zapylacz dla innych odmian. Owoce są dość duże, kulisto-spłaszczone, zwężone przy kielichu, żebrowane (fot. 7). Skórka gładka, żółtozielona, później jasnożółta. Miąższ biały, soczysty, gruboziarnisty, kwaskowy. Owoce dojrzewają w końcu września, przechowują się do listopada.
Fot. 7. 'Antonówka Zwykła’
Znana jest też ’Antonówka Półtorafuntowa’ inaczej Śmietankowa albo Biała, znaleziona przez Miczurina. Owoce ma znacznie większe i jaśniejsze niż 'Antonówka Zwykła’. W smaku są mniej kwaśne i mniej aromatyczne, bardzo krótko się przechowują. Są wrażliwe na brunatną zgniliznę. Obie odmiany są doskonałe na przetwory.
’Grafsztynek Prawdziwy’ (Gravensteiner) znany był już w XVI wieku. Pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione, niektórzy autorzy uważają, że to odmiana włoska, Niemcy utrzymują, że powstała w Szlezwiku-Holsztynie w sadzie zamkowym Gravenstein, co jest prawdopodobne, bo odmianie sprzyja klimat chłodny i wilgotny. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy szeroką, gęstą koronę, z konarami odchodzącymi od pnia pod kątem prostym. Wytrzymałe na mróz. Na parcha dość wrażliwe. W okres owocowania wchodzi bardzo późno, jest płodne w późniejszym wieku. Owoce są średnie i duże, kulisto-spłaszczone, żebrowane (typu kalwili). Skórka cienka, błyszcząca, jasnożółta z prążkowanym rumieńcem, po przechowaniu bardzo tłusta. Miąższ żółtawobiały, luźny, bardzo soczysty, słodko-winny, aromatyczny, bardzo smaczny. Owoce dojrzewają na początku września, przechowują się do grudnia.
’Kardynalskie Płomieniste’ (Geflamter Weisser Kardinal) jest odmianą pochodzenia czes-kiego lub niemieckiego. Drzewo rośnie silnie, tworzy dużą, luźną koronę. W okres owocowania wchodzi dość późno. Owocuje obficie, ale przemiennie. Jest wytrzymałe na mrozy i odporne na choroby. Owoce są duże lub bardzo duże, nieco stożkowate, z wyraźnymi żebrami (fot. 8). Skórka żółtawa z płomienistym, smużkowanym rumieńcem, lekko tłusta. Miąższ biały, soczysty, słodko-kwaskowaty, kruchy, smaczny. Owoce dojrzewają pod koniec września, przechowują się do końca grudnia.
Fot. 8. 'Kardynalskie Płomieniste’
’Kosztela’ (Wierzbówka zimowa, Kosztylka) to odmiana pochodzenia polskiego. Według starych rękopisów, nazwa pochodzi od króla Jana III Sobieskiego, który żałował, że zerwano tych dobrych jabłek „kosz tylko”. Do Wilanowa sprowadził je od zakonników z Czerwińska ogrodnik Jakub Wieczorek, pod nazwą Wierzbówka Zimowa. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy koronę kulistą, gęstą, o sztywnych konarach. W okres owocowania wchodzi bardzo późno, owocuje przemiennie. Jest wytrzymałe na mróz i dość odporne na choroby. Owoce są średniej wielkości, kuliste (fot. 9). Skórka twarda, słomkowożółta, z białymi punkcikami. Miąższ biały z odcieniem zielonkawym, kruchy, wybitnie słodki, soczysty, bez aromatu, twardy. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w połowie września, mają skłonność do masowego opadania. Do konsumpcji nadają się w październiku. Jest to typowa odmiana deserowa, nieprzydatna na przetwory, ze względu na małą zawartość kwasów organicznych.
Fot. 9. 'Kosztela’
’Kronselska’ (Transparente de Croncels, Oliwka Kronselska) to odmiana pochodzenia francuskiego, wyhodowana z nasion odmiany 'Aporta’ w 1869 roku. Drzewo rośnie silnie, tworzy koronę kulistą, luźną. Jest wytrzymałe na mróz, odporne na zarazę ogniową, podatne na parcha jabłoni i mączniaka. W okres owocowania wchodzi wcześnie, owocuje przemiennie. Wymaga dobrych gleb i ciepłych stanowisk. Owoce są średniej wielkości i duże, kształtne, kuliste (fot. 10). Skórka cienka, nieco tłustawa, woskowożółta, błyszcząca, a od strony nasłonecznionej pokryta słabym, pomarańczowym rumieńcem. Miąższ kremowy, gruboziarnisty, kruchy, soczysty, delikatny, aromatyczny, bardzo smaczny. Owoce dojrzewają niezbyt równomiernie od połowy września do połowy października. Można je przechować do listopada. Odmiana deserowa.
Fot. 10. 'Kronselska’
W kolejnym numerze przedstawimy inne jesienne odmiany jabłoni oraz te, które zaliczane są do wczesno- i późnozimowych (red.).
