NOWE ZASADY OCHRONY ROŚLIN PRZED ZARAZĄ OGNIOWĄ

Organizmy kwarantannowe

Na dotychczasowej polskiej liście znajdowały się 142 organizmy kwarantannowe, obecnie zostały z niej skreślone 52. Lista organizmów kwarantannowych uznanych w całej Unii jest jednak większa i obejmuje 232 gatunki. Znajdują się na niej także organizmy, które stanowią zagrożenie dla roślin nieuprawianych w Polsce, ale zniesienie granic między państwami Unii oraz wprowadzenie jednolitych standardów i systemu kontroli zdrowotności roślin na całym terytorium Wspólnoty powoduje, że muszą być u nas uwzględniane przepisy unijne.

Stosowanie środków zapobiegających wprowadzaniu organizmów szkodliwych i ich rozprzestrzenianiu się na obszarze Unii Europejskiej reguluje Dyrektywa Rady 2000/29/WE z 8 maja 2000 roku oraz dyrektywy szczegółowe. Polska, na mocy Traktatu Akcesyjnego, przyjęła wszystkie postanowienia tych dyrektyw i w związku z tym nowe zadania Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, pozostając w zgodzie z unijnymi, będą przede wszystkim ukierunkowane na kontrolę materiału rozmnożeniowego.

Według prawodawstwa unijnego, sprawca zarazy ogniowej — bakteria Erwinia amylovora — ma nadal status organizmu kwarantannowego podlegającego obowiązkowi zwalczania, ale tylko wtedy, gdy wystąpi na materiale rozmnożeniowym (fot. 1) roślin uznanych w Unii za jej żywicieli. Są to rośliny z rodzajów Amelanchier (świdośliwa), Chaenomeles (pigwowiec), Cotoneaster (irga), Crataegus (głóg), Cydonia (pigwa), Eriobotrya (nieśplik, miszpelnik), Malus (jabłoń), Mespilus (nieszpułka), Pyracantha (ognik), Pyrus (grusza), Sorbus (jarząb) oraz gatunek Photinia davidiana. Oznacza to, że usankcjonowana prawem ochrona przed zarazą ogniową będzie dotyczyła wymienionych roślin tylko w szkółkach, matecznikach, zraźnikach oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie, a także w tzw. strefach chronionych i strefach buforowych. Zaraza ogniowa nie będzie więc od 1 maja br. podlegała obowiązkowemu zwalczaniu w takich uprawach i miejscach występowania porażonych roślin żywicielskich, jak sady, miejsca przy drogach, torach kolejowych, itd.

Fot. 1. Zamierający wierzchołek młodego pędu jabłoni z wyciekami bakterii — najczęściej pierwsze objawy zarazy ogniowej w szkółce

Urzędowy rejestr

Podstawowym elementem systemu kontroli zdrowotności roślin będzie urzędowy rejestr producentów oraz przedsiębiorstw zajmujących się materiałem roślinnym i produktami roślinnymi. Wyniki kontroli, przeprowadzonych przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa u zarejestrowanych podmiotów, będą stanowiły podstawę do wydania specjalnych etykiet, czyli paszportów roślin, zaświadczających o zdrowotności materiału roślinnego, jego tożsamości i pochodzeniu. Ewentualne wykrycie roślin porażonych umożliwi określenie źródła ich zakażenia i drogę jego rozprzestrzeniania się. Przepisy unijne dopuszczają wyłączenie z obowiązku rejestracji tzw. małych producentów, to znaczy prowadzących produkcję na własne potrzeby lub na sprzedaż na obszarze rynku lokalnego odbiorcom, którzy wykorzystają ten materiał w celach niezarobkowych. W Polsce za rynek lokalny przyjęto wyłącznie obszar powiatu, na którym dany materiał został wyprodukowany.

Strefy chronione

Zaczęto je tworzyć w krajach EWG około 20 lat temu. Bezpośrednim powodem ustanawiania takich stref było wykrycie i udowodnienie znaczenia materiału szkółkarskiego bezobjawowo porażonego przez bakterię E. amylovora (fot. 2) w rozprzestrzenianiu zarazy ogniowej. Głównym celem tworzenia stref jest ochrona danego obszaru przed zawleczeniem E. amylovora z zewnątrz, jeśli bakteria ta nie występuje na tym obszarze, a w przypadku występowania w niewielkim nasileniu, możliwa jest jej eradykacja (całkowita eliminacja). Tworzenie stref chronionych w obrębie Unii i ich uznanie przez kraje członkowskie reprezentowane w Stałym Komitecie ds. Zdrowia Roślin UE, wiąże się z koniecznością dostarczenia przez kraj ubiegający się wniosku z wyczerpującymi, potwierdzonymi naukowo danymi, dotyczącymi statusu danego organizmu szkodliwego na obszarze przyszłej strefy. Szczegółowe zasady przeprowadzania badań dla celów uznania stref chronionych są przedstawione w Dyrektywie 92/70/WE z 30 lipca 1992 roku. Zasięg strefy chronionej musi się odnosić do obszaru, na którym jest zlokalizowana produkcja roślinna zagrożona przez E. amylovora z powodu uprawianych roślin i tych występujących naturalnie w środowisku, a także obecności w nim warunków sprzyjających rozwojowi zarazy ogniowej. Granicę strefy chronionej wyznacza się geograficznymi cechami terenu, np. rzeką lub istniejącym podziałem administracyjnym. Strefa chroniona może obejmować powierzchnię całego kraju członkowskiego UE, jego część lub części sąsiadujących ze sobą państw, zagrożonych przez sprawcę zarazy ogniowej. Utrzymanie statusu strefy chronionej wiąże się z przestrzeganiem zasad jej funkcjonowania, a więc przestrzeganie ustalonych zakazów i wymagań, włącznie z prowadzeniem lustracji i analiz mających na celu potwierdzenie zdrowotności materiału rozmnożeniowego, dzięki czemu może być on zaopatrzony w paszport roślinny.

Fot. 2. Charakterystyczne pociemnienie kory na zaatakowanym przewodniku gruszy — poniżej zaznacza się wyraźna granica między chorą a pozornie zdrową częścią, w postaci pękniecia kory

Strefy chronione (rys. 1) przed bakterią Erwinia amylovora powstały w krajach lub na części ich terytoriów, gdzie zaraza ogniowa nie występuje wcale lub występuje w niewielkim nasileniu. Za strefy chronione zostały uznane całe obszary takich krajów, jak: Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Litwa, Łotwa, Portugalia, Słowacja i Słowenia. Ponadto we Francji strefą chronioną jest Korsyka, we Włoszech: m.in. Sardynia, Sycylia, Toskania, Trydent-Górna Adyga (prowincje autonomiczne Bolzano i Trento)*, w Austrii: Burgenland, Karyntia, Dolna Austria, Tyrol — dystrykt administracyjny Lienz, Styria, Wiedeń, a w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii: Północna Irlandia, Wyspa Man i Wyspy Normandzkie. Przedstawiciele Unii Europejskiej prowadzą własne kontrole stref chronionych.

Rys. 1. Strefy chronione utworzone na terytorium Unii Europejskiej

Należy zwrócić uwagę, że w państwach europejskich zarazy ogniowej nie wykryto dotychczas tylko w Portugalii i Finlandii. Nie ma informacji o chorobie z krajów Wspólnoty Niepodległych Państw. Ostatnio po kilkadziesiąt ognisk znaleziono na Słowacji i w Słowenii. Natomiast w Hiszpanii, gdzie pierwsze ogniska choroby stwierdzono w 1995 roku, uważa się, że udało się ją całkowicie wyeliminować. W przypadku wystąpienia zarazy ogniowej w strefach chronionych Komisja Europejska daje zwykle kilka lat na całkowitą eliminację choroby, a jeśli to się nie powiedzie, kraje te stracą całkowicie lub częściowo status strefy chronionej. Zagrożone utratą stref chronionych są: Irlandia, Austria i Włochy.

Utworzenie i utrzymanie strefy chronionej, oprócz różnorakich korzyści wynikających głównie
z konkurencyjności wyprodukowanego tam materiału szkółkarskiego, wiąże się z dużymi nakładami na regularne lustracje, analizy diagnostyczne podejrzanego materiału roślin żywicielskich — zarówno uprawnych, jak i dziko rosnących — a także na różne zabiegi ochronne mające na celu niedopuszczenie choroby z zewnątrz i jej możliwie najszybszą likwidację w razie wykrycia. Istnieją specjalne regulacje prawne dotyczące wwozu roślin i ich produktów pochodzących spoza stref chronionych, a także regulacje dotyczące prowadzenia badań i hodowli odpornościowej roślin na zarazę ogniową, zarówno w strefach, jak i poza nimi.

Strefy buforowe

Poza strefami chronionymi, w Unii Europejskiej tworzy się strefy buforowe (rys. 2), które funkcjonują na podobnych zasadach, jak strefy chronione, ale dotyczą mniejszego obszaru. Strefy buforowe obejmujące obszar plantacji materiału rozmnożeniowego roślin żywicielskich E. amylovora (np. szkółki jabłoni czy gruszy), wraz z otaczającym je pasem o szerokości 500 metrów, tworzone są w krajach, w których zaraza ogniowa występuje endemicznie, a więc zadomowiła się i jej całkowita eliminacja z większych obszarów jest niemożliwa. Do takich krajów należą m.in. Holandia, Belgia, Francja czy Niemcy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, powierzchnia strefy buforowej nie może być mniejsza niż 50 km². Wiąże się to z koniecznością rejonizacji i komasacji upraw materiału rozmnożeniowego. Zasięg poszczególnych stref buforowych jest określany każdorazowo przez dany kraj, w zależności od jego możliwości i potrzeb, a informacja o lokalizacji stref musi być dostępna dla Komisji Europejskiej i państw członkowskich UE.

Rys. 2. Schemat strefy buforowej

W związku z nowymi przepisami wykonawczymi do ustawy o ochronie roślin w Polsce będą również tworzone strefy buforowe, co z pewnością przyczyni się do podwyższenia gwarancji zdrowotności materiału szkółkarskiego, umożliwi jego sprzedaż do stref chronionych we wszystkich krajach Wspólnoty oraz zwiększy jego wartość w konkurencji z innymi krajami o rynek wschodni.

Ogólne zasady tworzenia i funkcjonowania stref buforowych są następujące:

• 
  
  wszystkie rośliny żywicielskie E. amylovora (uprawne i dziko rosnące) muszą być poddawane urzędowemu zatwierdzaniu i nadzorowanemu reżimowi kontroli; miejsca ich występowania nanosi się na mapę strefy;


• 
  
  szkółki muszą być lustrowane co najmniej dwukrotnie w sezonie oraz trzeci raz — przed wydaniem paszportu;


• 
  
  w przypadku podejrzenia o porażenie, pobiera się próby do badań laboratoryjnych, niszczy rośliny porażone oraz inne w promieniu 1 metra, a w sytuacjach szczególnych (dużej liczby roślin porażonych) — zniszczeniu podlegają wszystkie rośliny danej partii (co wiąże się też z zakazem wystawiania paszportu);


• 
  
  regularne kontrole (lustracje) są także prowadzone na obszarze w promieniu co najmniej 250 m od granicy strefy, a wyrywkowe — w promieniu 1 kilometra;


• 
  
  materiał podejrzany o porażenie musi być poddany urzędowym testom laboratoryjnym; w przypadku wyniku pozytywnego — wszystkie rośliny chore muszą być zniszczone;


• 
  
  realizacja powyższych zaleceń podlega kontroli przez inspekcję ochrony roślin.

Zarejestrowani producenci materiału szkółkarskiego, wyprodukowanego poza strefami buforowymi, będą mogli go sprzedawać po uzyskaniu paszportu roślin do krajów UE, ale tylko do rejonów poza strefami chronionymi. I tak, na przykład, nie będzie można sprzedawać takiego materiału na Litwę, Łotwę, Słowację czy do Słowenii, których całe terytoria zostały uznane jako strefy chronione. Dlatego polscy szkółkarze powinni być zainteresowani jak najszybszym tworzeniem stref buforowych i dopominać się o nie w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warto zwrócić uwagę, że w sąsiednich Czechach planowane jest utworzenie strefy chronionej (około 10 powiatów) na południowych Morawach, głównie pod kątem produkcji drzewek i podkładek dla Europy Zachodniej. Strefa ta nie jest jeszcze zatwierdzona przez Komisję Europejską. Ponadto w Czechach ustanawia się 16 stref buforowych. Również w Bułgarii zorganizowano struktury podobne do stref buforowych i chronionych w UE, ale ich status ogranicza się wyłącznie do terytorium tego kraju.

Nowe zasady ochrony roślin przed zarazą ogniową w Polsce, wprowadzające pewną liberalizację dotychczasowych, napawają obawami co do konsekwencji związanych z pozostawianiem ognisk choroby w postaci porażonych głogów czy innych dziko rosnących i uprawnych roślin żywicielskich na obszarach, na których właściciele nie muszą być zainteresowani produkcją zdrowego materiału rozmnożeniowego, a szerzej — także produkcją sadowniczą gatunków podatnych na zarazę ogniową. Główny problem sprowadza się do źródła infekcji, które — jak należy się spodziewać — będzie większe i które może się rozprzestrzeniać zarówno na bliższe, jak i dalsze odległości, stanowiąc także zagrożenie dla roślin w strefach buforowych.