Do rodziny tej należą m.in. leszczynowiec (Corylopsis), fotergilla (Fothergilla), oczar (Hamamelis), które mają duże znaczenie jako rośliny ozdobne. Na uwagę zasługują piękne kwiaty tych krzewów, zdrowe ulistnienie, ładnie przebarwiające się jesienią, a także to, że są łatwe w uprawie.
Liście kształtem przypominają liście leszczyny lub olszy (fot. 1). Do rodziny oczarowatych (Hamamelidaceae) zaklasyfikowano ponadto, znany i uprawiany w niektórych szkółkach w Polsce, ambrowiec amerykański (Liquidambar styraciflua). Różni się on jednak od wyżej wymienionych rodzajów klapowanymi liśćmi, siłą wzrostu (jest to drzewo, które w ojczyźnie dorasta do 50 m) i listewkowatymi naroślami korkowymi na pędach.
| ||||||
| Leszczynowiec | ||||||
| Rodzaj ten obejmuje 7 gatunków, które występują na Dalekim Wschodzie (Chiny, Korea, Japonia). Krzewy te rozpowszechnione są głównie w kolekcjach dendrologicznych. Nie rozmnaża się leszczynowców w naszych szkółkach, brakuje ich też w handlu. Są natomiast produkowane w niektórych zakładach Europy Zachodniej, głównie w Holandii i Niemczech. W Polsce leszczynowce, zwłaszcza ich najmłodsze pędy, podmarzają podczas surowych zim. Najlepiej znosi mrozy leszczynowiec nagi (Corylopsis glabrescens), ale jest też najmniej efektowny. Najbardzej dekoracyjne gatunki to leszczynowiec skąpokwiatowy (C. pauciflora) oraz chiński (C. sinensis). Pierwszy kwitnie w połowie kwietnia bardzo obficie i ma krótkie (2–3-centymetrowe) kwiatostany, drugi kwitnie słabiej, ale jego kwiatostany są dłuższe (3–8 cm — fot. 2). Krzewy leszczynowców rosną powoli osiągając przeciętnie 1,5–2,5 m wysokości.
| ||||||
| Fotergilla | ||||||
Do tego rodzaju należą dwa gatunki pochodzące ze Stanów Zjednoczonych — fotergilla Gardena (Fothergilla gardenii) i amerykańska (F. major — fot. 3). Nazwano go na cześć żyjącego w XVIII wieku angielskiego lekarza Fothergilla, który sprowadził do Europy wiele cennych roślin. W Polsce w kolekcjach dendrologicznych można napotkać obydwa gatunki. Pierwszy jest znacznie rzadszy i uznawany za mniej dekoracyjny, ale wymienia się za to trzy odmiany uprawne F. gardenii (’Blue Mist’, 'Glaucophylla’ i 'Jane Platt’), podczas gdy u F. major tylko jedną — 'Huntsman’. Odmiana 'Blue Mist’, odkryta w Arboretum Morrisa w Pensylwanii, wyróżnia się niebieskim kolorem liści, intensywniejszym u okazów rosnących w cieniu. To oryginalne zabarwienie utrzymuje się aż do jesieni.
Krzewy fotergilli dorastają do 3 m wysokości (F. gardenii — do 1 m). Kwitną na biało w okresie rozwoju liści, czyli w maju. Kwiaty zebrane są w główkowate kwiatostany. Liście przebarwiają się atrakcyjnie jesienią na czerwono, żółto i pomarańczowo. Owocem, podobnie jak u oczarów, jest dwukomorowa, zdrewniała, owłosiona torebka, która pękając uwalnia i wyrzuca na sporą odległość dwa błyszczące, brązowe nasiona. Są to rośliny prawie nieznane (można je u nas spotkać tylko w arboretach), ale bardzo dekoracyjne — zarówno wiosną, jak i jesienią, a ponadto odporne na mróz i łatwe w uprawie. Jednak kłopoty sprawia ich rozmnażanie (o nim — w numerze 2/2000). | ||||||
| Oczar | ||||||
| Rodzaj ten jest najbardziej znanym i rozpowszechnionym przedstawicielem rodziny oczarowatych. Można go spotkać nie tylko w botanicznych kolekcjach, ale także w szkółkach i ogrodach przydomowych. Do rodzaju Hamamelis należy pięć gatunków. – Oczar pośredni (H. x intermedia). Jest mieszańcem oczaru omszonego i japońskiego — pierwszy otrzymano w 1928 r. w Arboretum Arnolda w USA, a nazwano i opisano w 1945 r. W Europie najwięcej odmian H. x intermedia wyselekcjonowano w belgijskim arboretum w Kalmthout. Krzew dorasta do kilku metrów wysokości i ma luźny pokrój. Kwiaty pojawiają się od stycznia do połowy marca, w zależności od pogody i odmiany. Są żółte lub żółtopomarańczowe. Odmiany: ’Allgold’. Uzyskano ją w szkółkach Hilliera w Wielkiej Brytanii około 1973 roku. Ma ciemnożółte kwiaty obficie pokrywające gałęzie. Liście są jesienią żółte. ’Arnold Promise’. Jest to jedna z częściej uprawianych odmian, bardzo oryginalna. Charakteryzuje się jasnożółtymi i lekko skręconymi płatkami, długości 16–18 mm (fot. 4). Uzyskana została w Arboretum Arnolda. Odkryta jeszcze przed wojną, a nazwana w 1963 roku. W tymże arboretum ma obecnie 7–8 m wysokości i taką samą szerokość.
’Barmstedt Gold’. Jest jedną z nowszych odmian — została uzyskana w Niemczech przez Hachmanna około 1975 roku. Ma złotożółte kwiaty i obficie kwitnie. Płatki są wyprostowane, długości do 22 mm i szerokości 2 mm (fot. 5).
’Carmine Red’. Ma kwiaty czerwonawopomarańczowe oraz rozłożysty pokrój. ’Diane’. Jedna z piękniejszych czerwonokwiatowych odmian. Barwa nie jest jednak czysta, lecz miedzianoczerwona i w miarę przekwitania zmienia się na brązowoczerwoną. Znaleziona w Kalmthout Arboretum przez Beldera w 1969 roku. ’Feuerzauber’ (wcześniej spotykana pod synonimami 'Magic Fire’ lub 'Fire Charm’). Odmiana ma pachnące, pomarańczowoczerwone kwiaty oraz lekko skręcone i zgięte płatki. ’Gimborn’s Perfume’. Jedna z nowszych odmian o mocno pachnących kwiatach. Znaleziono ją w Arboretum Gimborna w Doom, w Holandii. ’Golden’. Odmiana ta wymieniana jest w amerykańskiej literaturze. Ma kwiaty żółte z ciemnym, różowym odcieniem u podstawy płatków, które są silnie skręcone. ’Hiltingbury’. Ma kwiaty bladomiedziane, średniej wielkości. Krzewy są duże, o rozłożystym pokroju. Liście jesienią przebarwiają się na kolor pomarańczowy, żółty i szkarłatny. Odmianę tę uzyskano w szkółkach Hilliera przed 1945 rokiem jako siewkę oczaru japońskiego odmiany botanicznej flavopurpurascens. ’Improved Winter Beauty’. Odmiana wymieniana w amerykańskiej literaturze jako siewka 'Winter Beauty’, różni się od niej obfitszym kwitnieniem. ’Jelena’ (spotykana wcześniej także pod nazwą 'Copper Beauty’). Ma płatki u nasady czerwone, w środku pomarańczowe i na wierzchołku żółte, długości 20 mm. Krzew kwitnie obficie i bardzo wcześnie (styczeń, luty), z daleka wygląda pomarańczowo. Odmiana znaleziona w Kalmthout Arboretum przez Beldera, około 1952 roku. ’Luna’. Ma płatki u nasady barwy czerwonej, która przechodzi stopniowo w jasnożółtą. ’Moonlight’. Ma kwiaty bladosiarkowożółte. Jest dużym krzewem o żółtym ulistnieniu jesienią. ’Orange Beauty’. Jest to odmiana o kwiatach słabo pachnących, licznych, barwy ciemnożółtej wpadającej w pomarańczową. Płatki, długości 16–18 mm, są lekko pofałdowane. Uzyskana została w szkółkach Heinricha Brunsa w Niemczech, przed 1955 rokiem. ’Pallida’. Ma kwiaty siarkowożółte, o płatkach długości 16–20 mm, pachnące. Kwitnie bardzo wcześnie (styczeń, luty). Odmianę znaleziono w Wisley Gardens w Anglii w 1932 roku. Wcześniej takson ten określany był jako H. mollis 'Pallida’. ’Primavera’. Charakteryzuje się wczesnym rozwojem kwiatów, które są żółte, o zgiętych płatkach. Znaleziona w Kalmthout Arboretum przez Beldera w 1965 roku. ’Rubra’. Płatki są u nasady czerwone, a dalej od niej — pomarańczowe. ’Ruby Glow’. Wcześniej określana była także jako odmiana 'Rubra Superba’ lub 'Adonis’ oczaru japońskiego. Kwiaty ma początkowo miedzianoczerwone (fot. 6); w pełni rozwinięte i przekwitające stają się brązowoczerwone. Liście jesienią są żółte, pomarańczowe i czerwone. Uzyskana w Kalmthout Arboretum w Belgii w 1946 roku.
’Sunburst’. Ma cytrynowożółte kwiaty, które pojawiają się na krzewie wcześnie i licznie. Znaleziona przez D. Veermana z Holandii w 1967 roku i wymieniana wtedy jako odmiana oczaru omszonego. ’Vesna’. U tej odmiany płatki są ciemnożółte z czerwonymi nasadami. Uzyskana przez Beldera w Kalmthout w 1970 roku. ’Westerstede’. Wymieniana jest także jako odmiana oczaru omszonego. Kwitnie wcześnie, kwiaty są kanarkowożółte. Uzyskana przez H. Helmersa w Niemczech w 1977 roku. ’Winter Beauty’. Ma kwiaty podobne do 'Orange Beauty’, płatki są jednak trochę dłuższe. Odmiana uzyskana w Japonii w Hokuneya Nurseries w Jokohamie. Opisywana jest jako mieszaniec H. mollis i H. japonica 'Zuccariniana’. Poza ww. odmianami, w literaturze wymienia się jeszcze odmiany: 'Advent’, 'Angelly’, 'Aphrodite’, 'August Lamken’, 'Aurora’, 'Brandes’ i 'Nina’. – Oczar japoński (Hamamelis japonica). Występuje w górach Japonii, a do Europy trafił, według jednych źródeł, najpierw do Anglii, gdzie wprowadzony został na rynek przez szkółki Veitcha, a według innych — dostał się do Holandii i był introdukowany przez Siebolda. Krzewy osiągają 3–4 m wysokości i mają szeroko rozłożysty pokrój. Kwiaty są żółte, o wąskich płatkach. Liście przebarwiają się jesienią na żółty kolor. Odmiany: ’Arborea’. Jest wzniesioną formą o żółtych, nieco drobniejszych kwiatach. ’Sulphurea’. Ma kwiaty siarkowe lub cytrynowożółte. Znaleziona w Anglii w 1958 roku. ’Zuccariniana’. Ma kwiaty o płatkach złotożółtych, bez czerwonawych przebarwień. Rośliny w starszym wieku są szeroko rozłożyste, w młodości bardziej zwarte. Poza wymienionymi, w literaturze spotyka się jeszcze odmiany 'Robin’ i 'Rubra’, a także odmianę botaniczną var. flavopurpurascens, która wcześniej określana była jako odmiana hodowlana 'Flavo-Purpurea’. Jest to krzew szerokorozłożysty, o czerwonawych kwiatach. – Oczar omszony (Hamamelis mollis). Jest to chiński gatunek odkryty pod koniec XIX w. przez Anglika Charlesa Mariesa i pod koniec tegoż wieku sprowadzony do Europy oraz Ameryki. Na początku XX stulecia, za sprawą innego słynnego „łowcy roślin” E. H. Willsona, trafił do Arboretum Arnolda, gdzie stał się później jednym z rodziców oczaru pośredniego. Krzewy H. mollis rosną dość silnie i mogą osiągać nawet 10 m wysokości. Gałęzie odchodzą od ziemi ukośnie, w efekcie rośliny przybierają kształt wazy. Kwiaty liczne, żółte z czerwonobrązowym kielichem — pojawiają się w lutym, marcu. Płatki są dość sztywne i, w przeciwieństwie do innych gatunków, nieposkręcane ani niezgięte (fot. na I str. okładki). Odmiany: ’Brevipetala’ (syn. 'Aurantiaca’). Kwiaty, liczne i pachnące, mają ciemnożółtą barwę z czerwonym przebarwieniem u podstawy płatków, które są lekko skręcone i zgięte. ’Coombe Wood’. Kwiaty są większe niż u gatunku, o silnym słodkim zapachu. Pokrój roślin jest bardziej rozłożysty niż u gatunku. Odmianę tę uzyskano w szkółkach Veitcha w Anglii, około 1918 roku. ’Goldcrest’. Odznacza się dużymi kwiatami o pięknym złotożółtym zabarwieniu, przy kielichu płatki są czerwone. Kwiaty pachną. Poza wyżej wymienionymi odmianami H. mollis, spotyka się jeszcze dwie — 'Boskoop’ oraz 'Doerak’. – Oczar wiosenny (Hamamelis vernalis). Jest północnoamerykańskim gatunkiem odkrytym w połowie XIX wieku przez Amerykanina, George’a Engelmanna. W porównaniu z innymi gatunkami rośnie słabiej osiągając 2–4 m wysokości. Rozrasta się za to bardzo szeroko. Kwiaty, o płatkach cienkich, żółtych, u nasady pomarańczowych, są najmniejsze w rodzaju Hamamelis (fot. 7). Liście jesienią przebarwiają się na złotożółto. Oczar wiosenny jest najrzadziej uprawianym gatunkiem, nie tylko w Polsce.
Odmiany: ’Carnea’. Ma czerwone płatki w części przykielichowej, wierzchołki natomiast są pomarańczowe. ’Lombart’s Weeping’. Charakterystyczne dla tej odmiany są zwisające gałęzie, ale ma ona drobne, zaczerwienione, mało efektowne kwiaty. ’Red Imp’. Ta odmiana uzyskana została w 1966 roku w brytyjskich szkółkach Hilliera. Płatki okwiatu są żywoczerwone do miedzianoczerwonych na wierzchołku. ’Sandra’. Młode, rozwijające się liście mają barwę śliwkowofioletową, starsze są zielone, a od spodu jasnopurpurowe. Odmianę tę wyselekcjonowano spośród siewek oczaru wiosennego w szkółkach Hilliera w 1962 roku. ’Squib’. Ma żółte kwiaty i zielony kielich. Pochodzi także ze szkółek Hilliera (1966 r.). – Oczar wirginijski (Hamamelis virginiana). Jest to gatunek północnoamerykański, który posłużył Linneuszowi do ustanowienia nie tylko nowego rodzaju, ale i całej rodziny. Krzewy oczaru wirginijskiego dorastają do 4–6 m wysokości, mają dość luźny pokrój. Gałęzie rozkładają się szeroko. Liście jesienią mają ładny, żółty kolor. Kwiaty u tego gatunku pojawiają się w nietypowym dla oczarów okresie, mianowicie jesienią (wrzesień, październik — fot. 8). Efekt kwitnienia pokrywa się z przebarwianiem liści, jednak kwiaty są wtedy mało widoczne. Nie ma zbyt wielu odmian tego gatunku, są one ponadto unikatowe w kolekcjach i prawie w ogóle nieznane w produkcji.
Odmiany: ’Henryae’. Znaleziono ją w Kalmthout Arboretum w Belgii. Została wyselekcjonowana ze względu na wcześniejsze opadanie liści, przez co wzrasta dekoracyjność kwitnienia krzewów. ’Rubescens’. Ma zaczerwienione płatki okwiatu. W literaturze wymieniana jest jeszcze odmiana 'Wiero’. W Polsce bogate kolekcje starszych krzewów oczarów znajdują się w aboretach w Rogowie i Kórniku. Niektóre gatunki lub odmiany napotkać można w każdym ogrodzie botanicznym. Pojedyncze okazy znajdują się również w prywatnych kolekcjach dendrologicznych lub matecznych naszych większych szkółek. Ze „Spisu Szkółek”, wydanego w 1999 r. przez Związek Szkółkarzy Polskich, wynika, że 13 krajowych szkółek (z około stu zrzeszonych w ZSzP) produkuje te krzewy, ale tylko jedna z nich umieściła kilka odmian w swojej ofercie (’Arnold Promise’, 'Barmstedt Gold’, 'Feuerzauber’, 'Jelena’, 'Primavera’, 'Ruby Glow’ i 'Westerstede’), a dwie inne rozmnażają oczar omszony i oczar pośredni 'Westerstede’. Nasuwa się więc wniosek, że produkcja tych roślin jest w Polsce raczej marginalna. Według holenderskich ocen, najlepsze i najpiękniejsze odmiany oczarów to: 'Arnold Promise’, 'Barmstedt Gold’, 'Diane’, 'Jelena’, 'Orange Beauty’, 'Pallida’, 'Primavera’, 'Westerstede’. Wyróżniony jest także gatunek — oczar omszony. | ||||||
