Róża jest pospolitym krzewem występującym na obszarze naszego kraju zarówno na nizinach, jak i w górach, sięgając aż do zarośli kosodrzewiny. Rośnie na glebach ubogich, ale zwykle zasobnych w wapń, nie znosi silnie zakwaszonych. Ma jednak duże wymagania w stosunku do światła, występuje zwykle na skraju lasów i zarośli na stanowiskach dobrze nasłonecznionych. Ponadto, róże dzikie mogą być uprawiane w ogrodach i parkach jako krzewy ozdobne w nasadzeniach grupowych lub żywopłotowych.
 | |||
| Największe źródło witaminy C | |||
| Róże uprawia się powszechnie ze względu na piękne, pachnące kwiaty oraz ozdobne, barwne owoce. Od czasu, kiedy okazało się, że najbogatszym źródłem witaminy C w przyrodzie są owoce róży, a nie jak sądzono cytrusy i porzeczki czarne, zainteresowano się selekcją tego pierwszego gatunku i uprawą pod kątem pozyskiwania surowca dla przetwórstwa. 100 g owoców róży zawiera, zależnie od gatunku lub wyselekcjonowanej odmiany, od 840 do 3500 mg witaminy C. Dla porównania, jabłka zawierają w 100 g surowca od 15 do 30 mg witaminy C, owoce cytrusowe od 30 do 50 mg, truskawki od 60–70 mg, kiwi od 80–110 mg, a czarne porzeczki około 180 mg. W 100 g soku wyciśniętego z owoców róży znajduje się 600 mg witaminy C, co powoduje, że sok ten jest jej naturalnym koncentratem. W owocach róży, oprócz witaminy C, występują jeszcze inne, działające kompleksowo, cenne dla zdrowia związki. Są to witaminy A, B1, B2, E, K oraz kwasy organiczne, garbniki, flawony i cukry. To, co potocznie nazywamy owocem róży, w rzeczywistości jest jej owocem pozornym, ponieważ dopiero pod barwną, mięsistą okrywą znajdują się twarde orzeszki stanowiące owoce właściwe. Do celów spożywczych używa się okrywy, czyli owocni. Wykorzystywana jest ona w Polsce w lecznictwie, przetwórstwie do wzbogacania soków owocowych i warzywnych w witaminę C oraz do produkcji koncentratów naturalnej witaminy C, syropu różanego, a także konfitur. Róży od wieków przypisywano właściwości lecznicze; zbierano jej owoce z naturalnych stanowisk, wyrabiano z nich wino, suszono lub spożywano na surowo. | |||
| Gatunki i odmiany | |||
| Rodzaj Rosa obejmuje liczne gatunki. W Polsce w latach 60. opisano ich 23, ale przypuszczalnie obecnie mamy ich znacznie więcej. Od wielu lat w Polsce, Niemczech, w byłym Związku Radzieckim, w Wielkiej Brytanii i w dawnej Czechosłowacji interesowano się hodowlą i selekcją róż o owocach przydatnych do spożycia. W latach 50. w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Warszawie przeprowadzono ocenę wartości owoców czterech najważniejszych gatunków róż jako surowca dla przemysłu przetwórczego. Stwierdzono, że róża rdzawa (Rosa rubiginosa) wyróżnia się spośród badanych gatunków największym bogactwem cukrów i zawartością części nierozpuszczalnych. Najuboższy w cukry okazał się miąższ róży pomarszczonej (R. rugosa), a owoce róży dzikiej (R. canina) i girlandowej (R. cinnamomea) zawierały średnie ilości tych związków. Najwięcej kwasów znajdowało się w owocach róży dzikiej, nieco mniej w róży pomarszczonej, w której stwierdzono także małą zawartość białka. Natomiast najbogatsze w białko były owoce róży girlandowej. W IBL w Warszawie zajęto się również hodowlą i selekcją odmian róż bogatych w witaminę C. W wyniku tych badań otrzymano typy róż dzikich o dużej zawartości witaminy C oraz ich mieszańce, między innymi odmianę róży girlandowej „Selecta”, a także odmiany róży dzikiej „Sylwa”, „Sylwana” i „Jubileuszowa”. W celu uzyskania mieszańców nadających się do produkcji koncentratów witaminy C wykorzystano bogatą w tę witaminę różę Beggera (R. beggeriana) o małych owocach i skrzyżowano ją z wielkoowocową różą pomarszczoną. W ten sposób otrzymano trzy wartościowe odmiany: „Skolimów”, „Chylice” i „Konstancin” (przetrwała do dziś w uprawie przemysłowej — fot. 1 i 2). Ta ostatnia jest mieszańcem otrzymanym w 1971 r., jej owoce zawierają około 3000–3500 mg witaminy C w 100 g świeżej masy i dojrzewają sukcesywnie już od połowy lipca. Przy uprawie „Konstancina” można uzyskać od 43 do 78 kg witaminy C z jednego hektara.
W latach 70. w Instytucie Hodowli Roślin w Bojnicach (Słowacja) wyselekcjonowano z róży jabłkowatej (R. pomifera, syn. R. villosa) odmianę „Karpatia”, którą cechuje duży plon oraz wczesny i jednorazowy zbiór owoców. Uprawiana jest ona tam do dziś. Na początku lat 60. w Niemczech w Instytucie Sadownictwa w Dresden-Pillnitz wyhodowano bezkolcową odmianę witaminową „PiRo 3” powstałą ze skrzyżowania R. dumalis x R. pendulina var. salaevensis, zawierającą około 1200 mg witaminy C w 100 g. Owoce jej dojrzewają w końcu sierpnia i zbierane są ręcznie. Z jednego krzewu można uzyskać 2–3 kg owoców (na hektarze sadzi się 2500 krzewów). Dojrzałość zbiorcza trwa przez trzy tygodnie. (Więcej na temat odmian róż owocowych można będzie znaleźć w książce „Odmiany krzewów owocowych”, która ukaże się na początku 2000 r. — red.) | |||
| Rozmnażanie róż owocowych | |||
| Dla zachowania cech odmianowych lub wyselekcjonowanych typów róże uprawne rozmnaża się wegetatywnie: przez sadzonki, odkłady lub okulizację na specjalnych podkładkach (najczęściej używana jest róża dzika). Przy obecnym wyposażeniu technicznym gospodarstw szkółkarskich najłatwiejsze jest rozmnażanie róż uprawnych przez półzdrewniałe sadzonki pędowe, które powinno się pobierać ze zdrowych matecznych krzewów róż. Ulistnione, jednowęzłowe sadzonki ścina się ze średnio zdrewniałych pędów podczas lub zaraz po kwitnieniu roślin. Następnie umieszcza się je w szklarni lub tunelu w podgrzewanym podłożu (mieszanka torfu z perlitem) o temperaturze 23–24°C. W takich warunkach — przy zamgławianiu — ukorzeniają się w ciągu 3–4 tygodni. Po tym okresie sadzi się rośliny do pojemników wypełnionych pulchnym podłożem (torf, ziemia, kora i piasek). Początkowo młode rośliny wymagają zacieniania, a następnie pełnego światła słonecznego. W praktyce spotyka się także ukorzenianie sadzonek w nieogrzewanych tunelach foliowych w wielodoniczkach, w których pozostają przez okres zimy i dopiero wiosną następnego roku przesadzane są do większych pojemników. Róże dzikie można rozmnażać także przez nasiona. W takim przypadku materiał siewny wymaga długiego okresu stratyfikacji, to jest przechowywania w niskiej temperaturze (0–4°C). Ten sposób otrzymywania roślin nie gwarantuje jednak wyrównanego materiału nasadzeniowego. Dla amatorów najwygodniejszym sposobem wegetatywnego rozmnażania dzikich róż są odkłady. W tym celu pędy przygina się wiosną do zagłębienia w ziemi, przytrzymuje i przysypuje kompostem lub torfem — ukorzeniają się zazwyczaj do jesieni. Odcina się je wtedy od rośliny matecznej i przesadza na stałe miejsce. | |||
| Uprawa roślin | |||
| Na plantacjach towarowych zaleca się sadzić krzewy róż jesienią, w rozstawie 3 m między rzędami i 1,5–2,0 m w rzędzie. Pole powinno być uprzednio odchwaszczone i nawiezione (dawki czystego składnika na ha: N — 40–50 kg, K2O — 50–80 kg, P2O5 — 40–50 kg). Rośliny sadzi się tak, aby — gdy gleba osiądzie — szyjka korzeniowa znajdowała się na równi z jej powierzchnią. Krzewy następnie należy podlać dużą ilością wody i okopcować ziemią na zimę — tylko w pierwszym roku po posadzeniu (wiosną kopczyki się rozrzuca). Rośliny nie mają dużych wymagań uprawowych, jednak dla uzyskania optymalnych plonów owoców niezbędna jest staranna uprawa całej powierzchni gleby. W międzyrzędziach powinna znajdować się murawa lub czarny ugór, a w rzędach roślin — ugór herbicydowy. | |||
| Zbiór owoców | |||
| W Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach, w latach 1983–1993 badano przydatność podstawowych gatunków róży do zbioru owoców za pomocą kombajnu do zbioru porzeczek (KPS-4). Podyktowane to było bardzo pracochłonnym i uciążliwym ręcznym zrywaniem owoców. W doświadczeniach stwierdzono, że do mechanicznego zbioru nadają się róża pomarszczona i róża dzika (oraz ich mieszańce). Owoce tego pierwszego gatunku łatwo oddzielają się od szypułki. Jednak zbierać je należy 3, 4 razy w sezonie, gdy około 15% owoców jest dojrzałe. Różę dziką można natomiast zbierać jednorazowo, lecz jej owoce trudniej odchodzą od szypułki. W przypadku tego ostatniego gatunku za pomocą kombajnu zbierano 1,0–1,5 ton owoców z hektara, a w przypadku róży pomarszczonej — od 3,5 do 6,0 t/ha. Przy kombajnowym zbiorze na krzewach pozostawało około 10% owoców. Do przetwórstwa (fot. 2) owoce róży należy zbierać w stanie pełnej dojrzałości — należycie wybarwione i jędrne. Do zbioru nie nadają się przejrzałe, przemrożone lub uszkodzone, gdyż zawierają wtedy znacznie mniej witaminy C. Pierwszy plon owoców róży pomarszczonej uzyskuje się w końcu lipca, a następne — co 2 tygodnie aż do października włącznie. Zbiór owoców róży dzikiej przypada na koniec sierpnia lub we wrześniu, a róży girlandowej odmiany „Selecta” w drugiej połowie sierpnia. Owoce należy zbierać podczas suchej, słonecznej pogody, po obeschnięciu rosy. Witamina C w nich zawarta jest trwała i nie ulega tak łatwo enzymatycznemu utlenieniu i rozkładowi, jak w innych owocach i warzywach. Owoce róży można przetwarzać (konfitury, soki, wina), uzdatniać termicznie (wysoka temperatura nie dłużej niż 20 min) i suszyć z przeznaczeniem na herbatkę. Suszy się je w całości lub w połówkach pozbawionych części niejadalnych, początkowo (przez 10 minut) w temperaturze 100°C, a następnie dosusza w temperaturze 50–60°C. Róże owocowe uprawia się w Polsce na około 150–200 ha. Plantacje zlokalizowane są głównie w pobliżu Oleśnicy i Warszawy. Oprócz Zakładów Przemysłu Zielarskiego „Herbapol”, przetwórstwem owoców i płatków róż zajmuje się firma „Polska Róża”, która konsekwentnie wdraża odmiany wyhodowane w Instytucie Badawczym Leśnictwa. Zakupem owoców róży zainteresowane są także niektóre zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego. Autorka jest pracownikiem Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach | |||
