Izolacja przestrzenna
Nie każda lokalizacja nadaje się pod sad przeznaczony do pozyskiwania nasion. Sady drzew pestkowych można lokalizować w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących drzew pestkowych (ałyczy, antypki, czereśni ptasiej, 'Węgierki Wangenheima’). Natomiast sady drzew ziarnkowych, np. 'Antonówka Zwykła’, mogą być zakładane w odległości od innych sadów dziesięciokrotnie mniejszej niż w przypadku drzew pestkowych. Wystarczy odległość 50 m od innych nasadzeń dziko rosnących czy sadów towarowych.
Sady drzew ziarnkowych wolnych od wirusów powinny być w oddzielnych kwaterach, których odległość od innych sadów drzew ziarnkowych nie jest określona, a sady drzew pestkowych wolnych od wirusów także powinny być w oddzielnych kwaterach, ale przy zachowaniu 500-metrowej izolacji od innych sadów drzew pestkowych. Wynika z tego, że zupełnie inne są rygory, jeśli chodzi o izolację przestrzenną obowiązującą dla drzew ziarnkowych i pestkowych. Sady tych ostatnich mogą być zakładane tylko przez sadowników i szkółkarzy dysponującymi dużymi polami, umożliwiającymi im wybór odpowiednich stanowisk.
Czystość odmianowa
W stosunku do materiału roślinnego przeznaczonego na założenie sadu do pozyskiwania nasion wymagana jest całkowita czystość odmianowa. Jeśli do takiego sadu wprowadza się odmiany zapylające, to muszą one mieć taki sam status zdrowotny, co odmiana zapylana, i winny być trwale oznakowane.
Rozmnażanie materiału nasadzeniowego
Do zakładania sadów nasiennych przeznacza się wyłącznie materiał elitarny. W Polsce wytwarza go Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach. Taki materiał ma dokumentację pochodzenia i paszport potwierdzający status zdrowotny roślin, a także wykaz komponentów, z których się składa (odmiana, podkładka, wstawka).
Wiek sadu do pozyskiwania nasion
Rozporządzenie nr 9 do ustawy o nasiennictwie nie określa wymagań co do wieku sadu. Długość okresu użytkowania uzależnia się od zdrowotności i produktywności drzew. Przy założeniu, że sadzi się zdrowe drzewka na dobrym stanowisku, drzewa np. 'Antonówki Zwykłej’ czy gruszy kaukaskiej mogą rosnąć i owocować ponad 50 lat (fot. 1), zaś drzewa gatunków pestkowych, które bardziej od nich są narażone na choroby bakteryjne i grzybowe, prawdopodobnie będą żyć krócej. Powodem tego może być surowa zima, gumowanie pni, zasychanie konarów, a także, jak u czereśni ptasiej w bezśnieżną zimę, przemarznięcie korzeni (fot. 2).
Fot. 1. Grusza kaukaska — drzewo o silnym wzroście, który można przyhamować przez wycięcie w młodym wieku (3. lub 4. roku po posadzeniu) przewodnika
Fot. 2. U drzewek czereśni szczepionych na przypadkowych siewkach czereśni ptasiej w 3. roku po posadzeniu w okresie bezśnieżnej zimy przemarzły korzenie, obok rosnące drzewka na podkładce 'GiSelA 5′ w ogóle nie przemarzły
Zdrowotność
Drzewa nasienne i nasiona do produkcji podkładek powinny być wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania, a na podstawie wizualnej oceny — praktycznie wolne od organizmów, które mogą obniżyć jakość materiału szkółkarskiego, zwłaszcza chorób wirusowych i wirozopodobnych.
Sady nasienne drzew pestkowych wolnych od wirusów są co dwa lata testowane na obecność wirusów niepodlegających obowiązkowi zwalczania, a przenoszonych przez pyłek i inne wektory. Pierwsze testowanie wykonuje się na dwuletnich drzewkach. W przypadku wykrycia wirusów chore drzewa należy usunąć i test powtórzyć w następnym roku, aż do uzyskania negatywnych wyników dla całego sadu.
Urzędowa kwalifikacja sadu do pozyskiwania nasion
Sady do pozyskiwania nasion przedstawia się komisji kwalifikacyjnej do oceny raz w roku (drzewa ziarnkowe w okresie dojrzewania owoców, a pestkowe przed zbiorem owoców). W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia, może być wyznaczony termin dodatkowej oceny. Każdy gatunek i odmiana powinny być oznaczone etykietami na początku rzędu lub kwatery.
Zakładanie i prowadzenie sadu do pozyskiwanie nasion
Drzewa w sadzie do produkcji nasion powinny być posadzone w takiej rozstawie, aby łatwo było je pielęgnować i zbierać z nich owoce. W zależności od rodzaju posiadanego sprzętu (jego gabarytów), zaleca się rozstawę między rzędami od 4 m do 5 m i w rzędzie od 2,5 m do 3,5 m (fot. 3). Silnie rosnące drzewa gruszy kaukaskiej na podkładce generatywnej najlepiej posadzić w rozstawie 5 m x 3 m, ałyczę i antypkę — 4,5 m x 2,5 m, czereśnię ptasią — 5 m x 3 m, a brzoskwinię — 4 m x 2,5 m. Z jednej strony, nadmierne zagęszczenie drzew utrudni zbiór owoców oraz właściwą ich pielęgnację, a z drugiej — zbyt duże rozstawy między drzewami, jak w przypadku antypki i czereśni ptasiej, zwiększą znacznie koszty ochrony owoców przed ptakami. Naloty ptaków w okresie dojrzewania owoców mogą całkowicie pozbawić szkółkarza oczekiwanych plonów nasion.
Fot. 3. Kilkuletni sad nasienny
Wysokość drzew — szczególnie czereśni i gruszy kaukaskiej — w 3., 4. roku może być ograniczona przez wycięcie jedynie przewodnika na określonej wysokości, bez skracania bocznych konarów, aby nie spowodować nadmiernego wyrastania „wilków”. Powstałe czopy po wyciętych przewodnikach dobrze jest posmarować środkiem zawierającym regulator wzrostu ograniczający ich wyrastanie (np. Arbosal PA). Preparatem tym należy smarować ranę i korę kilka centymetrów poniżej rany. W sadzie do pozyskiwania nasion drzewa nie powinny mieć więcej niż 3–4 m wysokości, w przeciwnym razie mogą wystąpić poważne problemy ze zbiorem wszystkich owoców.
Zabiegi agrotechniczne
W rzędach i między rzędami utrzymywanie gleby w sadzie nasiennym nie odbiega w zasadzie od metod praktykowanych w sadach towarowych.
W rzędach drzew powinien być czarny ugór, a między rzędami — koszona murawa. Nawożenie ogranicza się do niezbędnego minimum. Nie należy w żadnym przypadku stymulować zbyt silnego wzrostu drzew, bowiem nie przewiduje się w sadzie nasiennym zabiegów — cięcia, prześwietlania ani formowania koron — takich, jakie stosuje się w typowych sadach towarowych. Ograniczenie lub całkowite wykluczenie cięcia pędów pozwoli utrzymać naturalnie rosnące korony drzew.
Ochrona drzew przed chorobami i szkodnikami
W sadzie przeznaczonym do pozyskiwania nasion wykonuje się zabiegi ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami w bardzo ograniczonym zakresie. Jeśli chodzi o choroby, szczególnie drzew pestkowych, w grę wchodzą przede wszystkim fungicydy miedziowe stosowane jesienią, po opadnięciu liści, i ewentualnie na wiosnę, w okresie poprzedzającym nabrzmiewanie pąków. W okresie wegetacji poleca się Topsin M 500 SC używany 1 lub 2 razy celem zabezpieczenia pędów przed ich gumowaniem.
W sadach nasiennych nie ma większego problemu ze szkodnikami. W przypadku czereśni ptasiej, choć to rzadko się zdarza, może się pojawić nasionnica trześniówka, która nie odgrywa jednak większej roli, ewentualnie mszyce i licinek. Przeciwko nim należy przeprowadzić zabiegi w bardzo ograniczonym zakresie, zgodnie z obowiązującym programem ochrony roślin sadowniczych. Mszyce na czereśniach, jeśli nawet pojawiłyby się i nie zostały zniszczone, uszkodzą jedynie wierzchołki pędów, skrócą długość przyrostów i tym samym ograniczą nieznacznie wzrost drzew. W zasadzie nie powinniśmy jednak dopuścić do rozwoju żywych organizmów poruszających się (mszyc, skoczków, szpecieli) i przemieszczających się z drzewa na drzewo. Przy założeniu, że materiał wyjściowy był kontrolowany pod względem fitosanitarnym i zachowana została odpowiednia izolacja od innych sadów towarowych, problem rozprzestrzeniania się wirusów w sadzie nasiennym schodzi na dalszy plan. Jednym słowem sad nasienny jest obiektem podobnym do typowego sadu produkcyjnego, ale rządzi się swoimi prawami. Jakość owoców nie odgrywa tak ważnej roli, jak w przypadku sadów towarowych — liczy się natomiast liczba owoców na drzewie i pozyskiwanych z nich nasion.
Pochodzenie materiału
Sady przeznaczone do pozyskiwania nasion powinny być pewne odmianowo, zakładane z typów odmian uprzednio wyselekcjonowanych i przebadanych pod względem wartości gospodarczej oraz opatrzonych nazwami własnymi, a nie gatunku, od którego pochodzą. Jeśli będzie to antypka — to określony typ antypki, jeśli ałycza — określony typ ałyczy, itd. W żadnym razie taki sad nie powinien być zbiorowiskiem siewek danego gatunku, ale tylko uprawą określonej formy z niego wyselekcjonowanej i rozmnożonej przez szczepienie czy okulizację w ilościach pożądanych przez szkółkarza. Ważny jest także status zdrowotny zgromadzonego materiału. Powinny to być drzewa wolne od groźnych gospodarczo chorób wirusowych. O jego stanie, jak w przypadku drzew pestkowych, informować będą prowadzone systematycznie, co dwa lata, testy biologiczne, które określają obecność lub brak wirusów w zgromadzonym materiale roślinnym.
*Ustawa z 26 czerwca 2003 r. (Dz. U. Nr 93, poz. 898)
