Brzoza, przede wszystkim brodawkowata (Betula pendula), ściśle związana z polskim krajobrazem (fot. 1) i kulturą ludową, oprócz walorów ozdobnych, ma też duże znaczenie w leśnictwie, przemyśle drzewnym, meblarstwie, medycynie i kosmetyce. Prawdopodobnie dlatego, że gatunek ten długo traktowano jako chwast leśny, drzewostany brzozowe w Polsce zajmują obecnie tylko około 300 tys. hektarów, a zapas grubego drewna ocenia się na 30 mln m3 (3% ogólnych zasobów). Drewno brzozowe często używane jest na opał, gdyż występujące w nim wysokokaloryczne substancje tłuszczowe i terpenowe sprawiają, że pali się dobrze, nawet gdy jest mokre. Znajduje też zastosowanie w produkcji sklejki oraz w przemyśle celulozowo-papierniczym.
| ||
| WSZECHSTRONNIE UŻYTECZNA | ||
| Brzozy, brodawkowata i omszona (B. pubescens), mają także znaczenie lecznicze. Surowcem są liście i pąki, zawierające flawonoidy (m.in. hiperozyd), alkohole trójterpenowe (np. folientriol i folientetraol), kwas askorbinowy (do 2,8%), garbniki (5–9%), saponiny (do 3,2%), olejek lotny (0,04–0,05%, a w pąkach nawet 3,5–5,3%), związki żywicowe, poliprenowe oraz sole mineralne. Przetwory z liści używane są, między innymi, w niektórych schorzeniach dróg moczowych czy obrzękach na tle zaburzeń sercowo-nerkowych. Wiosną z pni brzozy można otrzymywać sok (z jednego drzewa mającego przeszło 15 lat udaje się wytoczyć, bez szkody dla niego, nawet do 100 litrów), zalecany jako skuteczny środek w leczeniu kamicy nerkowej i pęcherzowej oraz ogólnie wzmacniający. Produkt ten wykorzystywany jest także w kosmetyce, głównie w produkcji środków do pielęgnacji włosów i skóry, a poddany fermentacji daje napój o kilkuprocentowej zawartości alkoholu (po dodaniu imbiru, miodu, cytryny, drożdży i goździków można otrzymać piwo brzozowe). W Rosji sok brzozowy jest tak popularny, że sprzedaje się go w sklepach. W lecznictwie znaczenie ma też, występujący na brzozach, grzyb włóknouszek ukośny (Inonotus obliquus, syn. Poria obliqua), tworzący guzowate wyrośla o spękanej, czarnej powierzchni. Wykryte w nim związki, m.in. sterole i trójterpeny, nie mają wyraźnego działania cytostatycznego, ale liczne badania dowodzą, że wyciągi z grzybni wzmagają mechanizmy obronne organizmu ludzkiego, osłabionego postępującą chorobą nowotworową, hamują wzrost tkanki rakowej oraz zmniejszają skłonności do przerzutów. Dla dobrego samopoczucia korzystne jest nawet samo przebywanie w lesie brzozowym, czyli w brzeźniaku. | ||
| DOBRA NA TERENY ZIELENI | ||
| Brzoza brodawkowata, jako drzewo pionierskie, może być przedplonem dla bardziej wymagających gatunków. Ponieważ rośnie na każdej, nawet jałowej i suchej glebie, na wysypiskach śmieci, hałdach i innych nieużytkach przemysłowych, nadaje się do zadrzewień w okręgach przemysłowych. W obrębie gatunku występują populacje odznaczające się zwiększoną wytrzymałością na zanieczyszczenie powietrza. Z tego względu brzoza jest składnikiem sztucznych lasów w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Oryginalna biała kora czyni brzozę drzewem pożądanym na terenach zieleni. Cenna jest także dla zadrzewień krajobrazowych, ładnie komponuje się z drzewami iglastymi oraz z olszami, wierzbami, czeremchą pospolitą i kaliną koralową. W miejscach wilgotnych sadzona jest brzoza omszona. Malowniczo wyglądają również drogi obsadzone brzozami. Niestety, alei takich jest coraz mniej. | ||
| RÓŻNE KSZTAŁTY DRZEW | ||
| Korony poszczególnych okazów różnią się kształtem, nawet wśród osobników tej samej populacji. Gałęzie jednych wznoszą się ukośnie do góry, u innych wyrastają poziomo z pnia lub skierowane są do dołu. Niezależnie jednak od pokroju, końce gałązek bocznych mniej lub bardziej zwieszają się ku dołowi. Niektóre okazy przypominają formę półzwisającą (semi-pendula), a nawet zwisającą (pendula). Znane są także drzewa brzozy brodawkowatej o koronie regularnie kulistej, kształtującej się samoistnie. Kilka takich rośnie, na przykład, koło Wolsztyna (woj. wielkopolskie) i w okolicach Sulechowa (woj. lubuskie). Osobniki pienne brzozy omszonej z szerokokulistą koroną o średnicy 5 m, znalezione przez W. Senetę w Kąpinie koło Wejherowa, na terenie ówczesnego gospodarstwa ogrodniczego PGR, zostały nazwane 'Kompino’. W lasach spotyka się także okazy o koronach mniej lub bardziej zwartych, przypominających formy stożkowate. Różnią się one także intensywnością złuszczania kory. U niektórych drzew ta ostatnia przez całe życie pozostaje brązowa — polski botanik-florysta Wołoszczak nazwał je brzozą brązową (B. brunascens). Takson ten nie jest jednak obecnie uznawany. Krytycznie traktuje się także zasadność wyróżniania, jako odrębnego gatunku, brzozy ciemnej (B. obscura), o czarnej niezłuszczającej się korze. | ||
| MAŁO ZNANE GATUNKI I ODMIANY | ||
| Oprócz gatunków i odmian zalecanych do uprawy w Polsce (patrz „Szkółkarstwo” 2, 3/2000), warto zwrócić uwagę także na inne. Brzoza biała chińska (B. albosinensis) osiąga u nas do 20 m wysokości, ma duże (długość do 7 cm) liście i korę żółtawą do pomarańczowoczerwonej, łuszczącą się cienkimi papierzastymi rulonikami. Podczas surowych zim może jednak podmarzać. Brzoza żeberkowana (B. costata) o wysokości około 20 m, ma korę również łuszczącą się papierzasto, ale jasnożółtą. Brzoza ta pochodzi z Dalekiego Wschodu i jest wystarczająco wytrzymała na mróz, aby uprawiać ją w Polsce. Rzadko spotykana w Europie, a szeroko rozpowszechniona w Stanach Zjednoczonych jest rodzima w USA brzoza nadrzeczna, inaczej czarna (B. nigra). Jej błyszczące, zielone z wierzchu i szare pod spodem liście są dosyć duże, a kora, w młodym wieku beżowopomarańczowa, w starszym zmienia barwę na popielatoczarną. Bardziej niż gatunek ceniona jest, powszechnie produkowana w amerykańskich szkółkach (najczęściej w formie wielopniowej), najbardziej znana odmiana brzozy czarnej — 'Heritage’, odkryta jako przypadkowa siewka w 1968 roku. Jej kora pozostaje jaśniejsza przez całe życia drzewa i łuszczy się dużymi płatami, a korona, początkowo piramidalna, w dojrzałym wieku staje się prawie owalna. Ze względu na wysoką zawartość taniny, odmiana ta jest rzadko atakowana przez szkodniki. Jest też kilka innych odmian brzozy nadrzecznej, do najnowszych należy 'Little King’ pochodząca z amerykańskiego Morton Arboretum, polecana m.in. na żywopłoty (fot. 2).
| ||
| WYMAGANIA | ||
| Brzoza jest wybitnie światłolubna, dlatego nie powinna być sadzona w miejscach zacienionych. Ładnie wyglądają drzewa rosnące w grupach i pojedynczo. Przez pierwsze 25 lat rosną szybko, potem znacznie wolniej. W korzystnych warunkach żyją do 150 lat. Wcześnie rozwijające się, żywozielone liście o żywicznym zapachu, żółkną jesienią i szybko opadają. Warto pamiętać, że brzozy tworzą rozległy, ale płytki system korzeniowy, wyjaławiający i wysuszający glebę. Betula pendula odznacza się ponadto najintensywniejszą wśród drzew rodzimych, transpiracją wody, potęgującą jej ubytki z podłoża. Uniemożliwia to wzrost innych roślin w najbliższym sąsiedztwie. Drzewa z nagim systemem korzeniowym trzeba sadzić na miejsce stałe wiosną, gdy są możliwie najmłodsze (1–3-letnie, jeszcze z ciemną korą) i gdy zaczynają rozwijać pąki liściowe. Okazy w pojemnikach mogą być sadzone jako starsze. Brzoza na ogół dobrze znosi cięcie, jeśli wykona się je w końcu zimy. Pędy cięte wiosną długo „płaczą”. Osobiście, z konieczności kilkakrotnie przycinałem przewodnik latem, bez żadnych szkód dla drzew. Tworzyły się wówczas gęste, szerokie, półkuliste korony. U brzozy brodawkowatej dość dobrze regenerują się uszkodzenia kory oraz drewna, jeżeli nie są zbyt rozległe i głębokie. | ||
