Dęby (Quercus sp.) należą do rodziny bukowatych (Fagaceae). Znane jest około 600 gatunków, występujących niemal wyłącznie na półkuli północnej. W Polsce w stanie naturalnym występuje dąb szypułkowy (Quercus robur, syn. Q. pedunculata) i bezszypułkowy (Q. petraea, syn. Q. sessilis). Spotyka się także ich mieszańce, lecz nie tak często, jak się powszechnie sądzi. Rodzimość trzeciego gatunku — dębu omszonego (Q. pubescens) — bywa, zwłaszcza ostatnio, kwestionowana. W naszych ogrodach botanicznych i arboretach są 73 taksony z rodzaju Quercus.
| „Święte” olbrzymy | |||
Dąb — roślina długowieczna — najbardziej chyba zasługuje na miano Drzewa Roku na początku nowego milenium (posadzony w tym roku może bowiem dożyć do czwartego tysiąclecia). Od dawna wzbudzał szacunek ludzi i przez wieki uchodził za drzewo święte. Olbrzymie okazy, jak słynny Baublis na Żmudzi, w którego dziupli „dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem”, Dewajtis, Bartek, Lech, Czech i Rus oraz dąb Jana Bażyńskiego znalazły trwałe miejsce w polskiej literaturze i sztuce. Ale tych olbrzymów jest coraz mniej. Najgrubszy w Polsce dąb szypułkowy to Napoleon, rosnący na skraju doliny Odry, 3 km na północny wschód od miejscowości Zabór (woj. lubuskie). Obwód pnia tego drzewa na wysokości 1,3 m od powierzchni gleby wynosi 10,43 m, a wysokość — 27 m. Drugim pod względem grubości pnia (989 cm) jest dąb J. Bażyńskiego, rosnący w Kadynach w woj. pomorskim, trzecim — dąb Chrobry z Piotrowic (woj. lubuskie) — 985 cm. Słynny Bartek (fot. 1) z okolic Zagnańska w woj. świętokrzyskim ma w obwodzie 916 cm (lub 985 cm — w zależności od źródeł), a dęby z Rogalina (woj. wielkopolskie), noszące imiona legendarnych braci — Lecha, Czecha i Rusa — odpowiednio, obwody 633 cm, 735 cm i 915 cm. Lech jest już martwy, a spośród dwóch pozostałych żywotniejszy jest Rus. Najstarsze w Polsce są dęby szypułkowe: Chrobry, którego wiek szacuje się na około 745 lat, mniej więcej 710-letni okaz w Bąkowie (woj. kujawsko-pomorskie), o 10 lat młodszy dąb J. Bażyńskiego oraz, oceniany na 670 lat, Bartek. Wśród dębów bezszypułkowych najstarszy jest 385-letni okaz w Turawie (woj. opolskie).
| |||
| Gatunki krajowe i ich odmiany | |||
| Dęby szypułkowy i bezszypułkowy osiągają do 30 m (40 m) wysokości. W lesie zwartym tworzą pełny, prosty pień (kłodę) z dobrze rozwiniętą koroną. Na terenie otwartym jest ona rozłożysta, a drzewa często są szersze niż wyższe. Pnie starych okazów, zwłaszcza dębu szypułkowego, pokrywa grubo i głęboko spękana martwica korkowa (kora). Drzewa wykształcają silny korzeń palowy oraz rozbudowany system korzeni bocznych, które mocno utwierdzają olbrzymią część nadziemną, chroniąc ją przed wywróceniem. Owocami są orzechy, zwane żołędziami. Dęby to drzewa światłolubne. W młodości znoszą umiarkowane ocienienie (bezszypułkowy lepiej), ale jedynie przez kilka lat. Spóźnione przymrozki wiosenne mogą powodować przemarzanie młodych pędów, w tym szczytowego, co prowadzi do zniekształcenia pokroju drzew. Dęby na wiosnę rozwijają liście stosunkowo późno, zwłaszcza młode okazy. Rośliny kontynuują wzrost do późnej jesieni. Często przed zimą nie zdąży się wytworzyć warstwa korka pomiędzy pędem i nasadą ogonka liściowego, dlatego też liście nie mogą opaść, lecz uschnięte pozostają na drzewach do wiosny roku następnego. Takie okazy nie są więc żadną odrębną formą ani odmianą, jak sądzą niektórzy. Dęby najlepiej rosną na glebach świeżych, gliniastych lub piaszczysto-gliniastych, ewentualnie na piaszczystych, ale dostatecznie wilgotnych. Dąb szypułkowy znosi także stanowiska wilgotne, a nawet okresowo zalewane, byle nie bagniste. Dąb bezszypułkowy nie występuje w takich miejscach, zadowala się glebami mniej żyznymi, rośnie nawet na terenach suchych, piaszczystych. Obydwa nasze gatunki tolerują suche powietrze — mogą rosnąć na stepach. – Dąb szypułkowy występuje w Polsce przede wszystkim na niżu, rzadziej w górach (do wysokości 400–500 m n.p.m.). Największe skupisko tych drzew znajduje się w Puszczy Białowieskiej, gdzie pojedyncze okazy osiągają do 43 m wysokości oraz do 900 cm obwodu pnia. Liście tego gatunku mają 5–15 cm długości, 3–6 par zaokrąglonych klap, uszkowatą nasadę oraz bardzo krótki (najwyżej 1 cm) ogonek. Owoce są osadzone po kilka na długiej (5–12-centymetrowej) szypule, od której pochodzi nazwa gatunku. f. f a s t i g i a t a — powoli rosnąca forma stożkowata, o pokroju podobnym do topoli włoskiej (fot. 2). Poszczególne okazy różnią się szerokością i smukłością korony (w polskich szkółkach oferowana jest, na przykład, odmiana 'Fastigiata Koster’). Gałęzie drzew są często falisto pogięte. Ta forma dębu szypułkowego bywa rozmnażana z nasion, gdyż wiele siewek odtwarza cechy rośliny matecznej. Drzewa nadają się do sadzenia wzdłuż ulic w miastach, ze względu na pokrój oraz odporność na suche i zanieczyszczone powietrze.
f. p e n d u l a — forma zwisająca, tworząca drzewa o różnej wysokości i gałęziach mniej lub bardziej zwisających. Należy ją rozmnażać przez szczepienie. ’P e c t i n a t a’ — bardzo powoli rosnąca odmiana strzępolistna, o pierzastosiecznych, głęboko powcinanych liściach. ’C o n c o r d i a’ — odmiana o liściach (zwłaszcza młodszych) intensywnie żółtych przez cały okres wegetacji (fot. 3) i trochę mniejszych niż u gatunku. Drzewa rosną słabiej. Bardzo ładny okaz tej odmiany rośnie w Piotrkówku k. Wojsławic na Dolnym Śląsku.
Rzadko lub sporadycznie spotykane są odmiany: 'A r g e n t e o v a r i e g a t a’ — o liściach nieregularnie biało plamistych; 'A s p l e n i f o l i a’ — wytwarzająca liście różnej szerokości; 'A t r o p u r p u r e a’ — o liściach mniejszych niż u gatunku, purpurowych do purpurobrązowych; 'C o c h l e a t a’ — o liściach w kształcie łyżeczkowatym; 'F a s t i g i a t a P u r p u r e a’ — o pokroju stożkowatym i ciemnopurpurowych liściach; 'H e t e r o p h y l l a’ — o liściach głęboko wcinanych, z klinowatą nasadą. – Dąb bezszypułkowy występuje w Polsce rzadziej niż poprzedni, na niżu i terenach podgórskich. Stosunkowo liczny jest w zachodniej i południowo-zachodniej części kraju, gdzie bywa jednym z ważniejszych gatunków leśnych. Osiąga mniejsze wymiary niż dąb szypułkowy. Liście ma bardziej regularnie klapowane, o nasadzie klinowatej i długim (do 2,5 cm) ogonku. Zebrane po kilka żołędzie są siedzące lub mają bardzo krótkie szypułki (zawsze krótsze od ogonków liściowych). Niekiedy, z nieznanych przyczyn, spotyka się okazy tego gatunku (np. w Puszczy Piaskowej na Pojezierzu Myśliborskim czy w Książu k. Wałbrzycha) o poprzecznie, pręgowato spękanej korze. U niektórych drzew pręgi przebiegają niemal dookoła pnia, od jego nasady do pierwszych gałęzi korony. ’M e s p i l i f o l i a’ — odmiana nieszpułkolistna, o liściach wydłużonych i węższych niż u gatunku, z falistym brzegiem oraz długim ogonkiem. ’L a c i n i a t a ’ — odmiana strzępolistna, o liściach głęboko wcinanych, zwłaszcza na pędach jednorocznych. ’C o l u m n a’ — odmiana kolumnowa, tworząca średniej wysokości drzewa, o kolumnowej koronie oraz licznych gałęziach. – Dąb omszony występuje od zachodniej i południowej Europy po Azję Mniejszą i Kaukaz. W Polsce rośnie tylko na stromych, nasłonecznionych ścianach wąwozów, na brzegu starego koryta Odry k. Bielinka, w południowej części woj. zachodniopomorskiego. Niektórzy botanicy sugerują, iż jego owoce dotarły tam w średniowieczu wraz z kupcami z południowej Europy, wędrującymi nad Bałtyk. Dąb omszony jest małym drzewem lub krzewem, o młodych pędach i liściach pokrytych filcowatym kutnerem. Odznacza się wytrzymałością na suszę i może tworzyć mieszańce z dębem bezszypułkowym. | |||
