Wciornastki
Opis. Larwy tych szkodników mogą powodować zahamowanie wzrostu roślin. Osobniki dorosłe to drobne owady o wydłużonym ciele, zabarwionym żółto, brązowo lub brunatno, a czasem czarno. Ich długość waha się najczęściej od 1 mm do 2 mm. Mają wąskie, błoniaste skrzydła z silnie zredukowanym użyłkowaniem, opatrzone na brzegach delikatnymi, wiotkimi, długimi włoskami. Larwy są podobne do osobników dorosłych i, tak jak one, mają kłująco-ssący aparat gębowy. Nie mają natomiast skrzydeł. Mogą być białawe, żółtawe bądź pomarańczowe. U dalszych stadiów — protonimfy lub nimfy — występują zawiązki skrzydeł otoczone błoniastymi pochwami. Stadia te nie pobierają pokarmu i przebywają w ukrytych miejscach (w luźnych kokonach lub ziemi), gdzie przekształcają się w osobniki dorosłe. W zależności od temperatury, rozwój wciornastków od jaja do ukazania się osobnika dorosłego może trwać od około dwóch do kilku tygodni. Zimują osobniki dorosłe obu płci, pod resztkami roślin, uschniętymi liśćmi lub w ziemi na głębokości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów.
Masowe wychodzenie z ukryć zimowych następuje w pierwszej połowie maja i trwa około 3 tygodni. Po wyjściu z kryjówek wciornastki są ruchliwe i przede wszystkim zasiedlają rośliny na obrzeżach pól. Żerują i składają jaja w najmłodszych, szczytowych pąkach wierzchołkowych lub rozwijających się stożkach wzrostu. Larwy są mało ruchliwe i na ogół cały ich rozwój przebiega w tej części rośliny, w której nastąpił ich wylęg. Larwy ostatniego stadium schodzą do gleby i przeobrażają się w osobniki dorosłe. Owady dorosłe wychodzą na powierzchnię i rozpoczynają rozmnażanie dając początek kolejnym pokoleniom.
Gatunki. W szkółkach i sadach zraźnikowych jabłoni i śliwy występują: wciornastek różówek (Thrips fuscipennis, fot. 1 a i b), wciornastek tytoniowiec (Thrips tabaci), wciornastek kwiatowiec (Frankliniella intonsa) i wciornastek czerniec (Thrips physapus).
Fot. 1. Wciornastek różówek: (a – u góry) larwy, (b – na dole) osobnik dorosły
Uszkodzenia. Wskutek żerowania wciornastków na blaszce liścia powstają początkowo plamki, potem nekrozy. W efekcie często zamierają wierzchołki wzrostu. Badania prowadzone w ostatnich latach wykazują, że w niektórych szkółkach wciornastki są przyczyną znacznych szkód, a zwalczanie ich stwarza wiele kłopotów. Bardzo często w tych samych wierzchołkach roślin żerują jednocześnie larwy pryszczarków. Zwłaszcza na ałyczy (fot. 2 ) i śliwie (fot. 3) trudno rozpoznać, który ze szkodników jest głównym sprawcą zamierania wierzchołków.
Fot. 2. Uszkodzenia powodowane przez wciornastki na ałyczy
Fot. 3. Pęd śliwy uszkodzony przez wciornastki
Najczęściej i najliczniej, zarówno na jabłoni (fot. 4), jak i na śliwie pojawia się wciornastek różówek. Dorosłe osobniki zimują w glebie oraz resztkach roślinnych. Zależnie od przebiegu pogody, ale najczęściej w kwietniu, wychodzą z kryjówek zimowych. Larwy tego gatunku, zarówno w szkółkach, jak i sadach zraźnikowych, stwierdzano od pierwszej dekady maja do końca września. Żerowały one w wierzchołkach wzrostu uszkadzając najmłodsze liście. Na przykład, w szkółce ałyczy w sprzyjających warunkach (wczesna i ciepła wiosna oraz sąsiedztwo sadu śliwowego) w połowie czerwca notowano około 80% wierzchołków uszkodzonych w różnym stopniu przez larwy wciornastków. Dane doświadczalne wskazują na znacznie większe nasilenie wciornastków w szkółkach i sadach zraźnikowych drzew pestkowych aniżeli w szkółkach i sadach zraźnikowych drzew ziarnkowych. Niektóre gatunki wciornastków, np. wciornastek tytoniowiec, są wektorami chorób wirusowych.
Fot. 4. Pęd jabłoni uszkodzony przez wciornastki
Pryszczarki
Opis. Oprócz larw wciornastków, w najmłodszych liściach niektórych roślin stwierdzono larwy pryszczarków. Na przykład, w niektórych szkółkach 10–40% uszkodzonych wierzchołków ałyczy i śliwy było zasiedlone zarówno przez larwy wciornastków, jak i przez larwy pryszczarka śliwowego.
Pryszczarki to małe, delikatne muchówki długości około 2 mm, zbliżone wyglądem do komarów. Mają długie, koralikowate lub buławkowate czułki i długie nogi (fot. 5). Larwy (fot. 6), długości 1–2 mm są beznogie, początkowo białe, potem kremowożółte, następnie pomarańczowe, a nawet czerwone. W ciągu roku rozwija się od 3 do 5 pokoleń tego szkodnika, zależnie od gatunku i przebiegu pogody. Zimują larwy w glebie na głębokości od kilku do kilkunastu centymetrów i tam przepoczwarczają się wiosną. Owady dorosłe wylatują w końcu kwietnia i w pierwszych dniach maja. Samice składają podłużne błyszczące jaja na brzegach rozwijających się liści pędów wierzchołkowych. Wylęgające się larwy żerują powodując początkowo niewielkie nekrozy, a potem zwijanie się liści wzdłuż nerwu głównego.
Fot. 5. Pryszczarek śliwowy — owad dorosły
Fot. 6. Larwy pryszczarka żerujące na najmłodszych liściach śliwy
Gatunki. W uprawach szkółkarskich drzew owocowych mogą występować: na jabłoni — pryszczarek jabłoniak (Dasyneura mali, fot. 7), na gruszy — pryszczarek gruszowiec Dasyneura pyri, fot. 8), na śliwie, brzoskwini i moreli — pryszczarek śliwowy (Dasyneura sp., fot. 9) oraz pryszczarek okulizak (Thomasiniana oculiperda), którego larwy mogą żerować w miejscach szczepień na wszystkich wymienionych gatunkach roślin (tabela). Żerowanie larw pryszczarka okulizaka powoduje zasychanie oczek i zrazów.
Fot. 7. Liście jabłoni zwinięte na skutek żerowania pryszczarka jabłoniaka
Fot. 8. Okulanty gruszy uszkodzone przez pryszczarka gruszowca
Fot. 9. Zamieranie wierzchołków ałyczy spowodowane przez pryszczarka śliwowego
Uszkodzenia. Na drzewach pestkowych uszkodzenia wyrządzane przez wciornastki i pryszczarki mogą być trudne do odróżnienia. Najmłodsze liście wierzchołkowe pod wpływem żerowania larw pryszczarka zmieniają zabarwienie i kurczą się, podobnie jak pod wpływem żerowania larw wciornastków. W końcowej fazie żerowania obydwu tych szkodników następuje przebarwienie, a potem brązowienie i zasychanie wierzchołków pędów roślin. Jest to przyczyną zahamowania wzrostu pędów wierzchołkowych.
Zwalczanie
Za przydatne w monitorowaniu występowania, określaniu dynamiki rozwoju populacji i ocenie zagrożenia przez wciornastki i pryszczarki uważa się różnego rodzaju kolorowe pułapki chwytne. W naszych warunkach sprawdzano przydatność różnokolorowych tablic lepowych. W dotychczasowych badaniach najwięcej wciornastków odławiało się na niebieskie tablice lepowe, dwukrotnie mniej na białe i prawie trzykrotnie mniej na żółte. Najwięcej much pryszczarków odławiało się natomiast na żółte tablice lepowe.
W ochronie szkółek i plantac-ji matecznych przed wciornastkami i pryszczarkami najistotniejsze jest: utrzymywanie bariery przestrzennej pomiędzy nasadzeniami roślin żywicielskich; usuwanie oraz niszczenie odrostów korzeniowych i innych zbędnych pędów; systematyczne zwalczanie chwastów — zarówno w szkółce, jak i w jej otoczeniu.
W prowadzonych doświadczeniach, przy niezbyt wysokiej liczebności wciornastków i pryszczarków, dobre efekty zwalczania uzyskano po dwóch zabiegach następującymi preparatami: Chlormezyl 500 EC (w dawce 1,5 l/ha), Nurelle D 550 EC (1,5 l/ha), Mospilan 20 SP (0,2 kg/ha) lub Talstar 100 EC (0,6 l/ha). Przy bardzo licznej populacji wciornastków czasami konieczne jest powtarzanie zabiegów. W praktyce preparaty te będą mogły być stosowane po ich zarejestrowaniu do zwalczania omawianych szkodników.
