W wyniku uszlachetniania otrzymuje się roślinę zbudowaną z dwóch genetycznie różnych elementów: zraza i podkładki (fot. 1). System korzeniowy i szyjka korzeniowa szczepu należą do podkładki, część nadziemna zaś do odmiany szlachetnej. Roślina powstała w rezultacie mechanicznego połączenia dwóch elementów oddziaływujących na siebie fizjologicznie stanowi całość.
O powodzeniu zabiegu decyduje prawidłowe i całkowite zrośnięcie zraza lub tarczki okulizacyjnej z podkładką. Podkładka i zraz zrastają się i dobrze funkcjonują przez wiele lat, jeżeli wykazują powinowactwo (tzw. sympatię), czyli są ze sobą spokrewnione.
Zrastanie obu łączonych komponentów następuje za pośrednictwem komórek kalusa, który wypełnia przestrzenie pomiędzy podkładką a zrazem. Po jakimś czasie, zależnym od gatunku, łączone powierzchnie zrastają się trwale w jedną całość w wyniku połączenia wiązek sitowo – naczyniowych, które umożliwiają przepływ składników pokarmowych i asymilatów. Istotną rolę w prawidłowym zrośnięciu i późniejszym funkcjonowaniu rośliny jako całości odgrywa zgodność fizjologiczna. Duże różnice w budowie anatomicznej istotnie utrudniają prawidłowe zrośnięcie się zraza z podkładką, dlatego szczepić należy gatunki blisko ze sobą spokrewnione.
W szkółkarstwie znamy dwa rodzaje uszlachetniania: szczepienie (w tym wypadku częścią szlachetną jest zraz – fragment pędu złożony przynajmniej z jednego węzła z pąkiem) i okulizację (częścią do uszlachetniania jest pąk z fragmentem kory i drewna, czyli tzw. oczko lub tarczka okulizacyjna).
Termin szczepienia
Szczepi się najczęściej w okresie wiosennym (patrz tabela), gdy zaczynają krążyć soki roślinne, nabrzmiewać pąki na podkładkach, a korzenie wznawiają wzrost. Wiosną bardzo często przeprowadza się także szczepienie uzupełniające na podkładkach, na których nie przyjęły się oczka z letniej okulizacji. Należy pamiętać, że im wcześniej wykonamy zabieg szczepienia, tym mocniejsze szczepy otrzymamy.
W wypadku szczepienia uzupełniającego zrazy z 2 lub 3 oczkami należy zakładać poniżej oczka z wcześniejszej okulizacji. W praktyce wiele szczepień wykonuje się również latem w trakcie pełnej aktywności kambium na podkładkach, a w ostatnich latach także w zimie, gdy soki nie są jeszcze aktywne.
Podkładki
W szkółkarstwie sadowniczym do szczepienia wykorzystuje się podkładki generatywne i wegetatywne. W wypadku siewek należy pamiętać, że mogą być one niewyrównane genetycznie i niektóre ich właściwości (np. siła wzrostu, budowa systemu korzeniowego, wytrzymałość na mróz, odporność na choroby i szkodniki) mogą być u poszczególnych okazów różne, co może negatywnie wpływać na cechy otrzymanego szczepu. Na pozytywny wynik szczepienia duży wpływ może mieć klon podkładki, ale również jakość, na którą składają się: prosty trzon korzeniowy, średnica pnia oraz system korzeniowy.
Zrazy
W praktyce duże szkółki sadownicze mają własne plantacje mateczne (tzw. sady zraźnikowe) do pozyskiwania zdrowych i pewnych zrazów. Zrazy pobierane ze zraźnika powinny być zdrowe, prawidłowo rozwinięte oraz pochodzić z miejsc dobrze nasłonecznionych. Zrazy do szczepień w okresie zimy i wiosny pobiera się na przełomie listopada i grudnia przed nadejściem silnych mrozów, w temperaturze co najmniej 5°C (przy niższej istnieje duże ryzyko uszkodzeń mrozowych roślin matecznych).
Zrazy ścinamy ostrym sekatorem, segregujemy, wiążemy w pęczki po 50–100 szt. i etykietujemy. Tak przygotowane przechowujemy w chłodni, piwnicy lub dołowniku w wilgotnym piasku. W pierwszej kolejności wykorzystujemy zrazy z piwnicy i dołownika, ponieważ tam temperatura wiosną szybko rośnie i ścięte pędy rozpoczynają wegetację. Najlepsza do przechowywania zrazów jest chłodnia, w której można utrzymywać niską temperaturę (optymalna dla przechowywania zrazów wynosi 0°C lub niewiele poniżej, przy wilgotności powietrza powyżej 98% RH), a pędy wykorzystać nawet w maju.
Narzędzia
Noże. Do zabiegu uszlachetniania używa się specjalistycznych noży szkółkarskich o ostrych i twardych ostrzach chowanych w rękojeści. Przy szczepieniu wykorzystuje się tzw. szczepaki (fot. 2), a przy okulizacji – tzw. okulizaki (tych o długim ostrzu można używać także do szczepienia). Ostrze okulizaka może mieć na grzbiecie wybrzuszenie (tzw. piętkę), która służy do odchylania kory w wypadku metod wymagających oddzielenia jej od drewna (np. okulizacji w literę T). Szczepaki najczęściej mają proste ostrza, ale w wypadku wybranych sposobów szczepienia (np. w klin) zaleca się noże z nieco wygiętymi ostrzami. Zabieg szczepienia można usprawnić poprzez wykorzystanie specjalistycznych maszynek, które na niewielką skalę znalazły zastosowanie przy szczepieniu zimowym.
Fot. 2. Noże do szczepienia, tzw. szczepaki
Wiązadła. Warunkiem powodzenia zabiegu szczepienia jest zetknięcie się kambium obu komponentów i ich mocne dociśnięcie. Dawniej najczęściej do obwiązywania tarczek okulizacyjnych i zrazów używano naturalnych wiązadeł z rafii. Obecnie zastąpiły je prawie całkowicie różnej szerokości paski z folii polietylenowej. Ich olbrzymią zaletą jest elastyczność, dzięki której wiązadło nie wrzyna się w korę oraz chroni tarczki i zrazy przed wyschnięciem oraz infekcjami. Paski gumowe (fot. 3) mają zastosowanie głównie przy szczepieniu. Do obwiązywania można stosować różne specjalistyczne taśmy szkółkarskie (fot. 4), które jak wykazała praktyka korzystnie wpływają na proces zrastania i wzrost samego szczepu, ale są droższe od wiązań tradycyjnych. Przy wykorzystaniu tego typu wiązadła nie ma konieczności stosowania wosku.
Fot. 3. Paski gumowe do obwiązywania szczepów
Fot. 4. Coraz częściej komponenty szczepu wiąże się specjalistycznymi taśmami
Maści i woski. Rany powstałe po zabiegu szczepienia oraz przycięte fragmenty zrazów i podkładek należy zabezpieczyć przed dostępem powietrza i po obwiązaniu zasmarować je maścią ogrodniczą. Dawniej preparaty takie były sporządzane samodzielnie przez szkółkarzy, obecnie są powszechnie dostępne w obrocie. Dobrym zabezpieczeniem przed wyschnięciem jest wosk parafinowy w formie granulatu (fot. 5), gotowy do podgrzania i rozpuszczenia, który ma w składzie stymulatory wzrostu i preparaty grzybobójcze. Maści i woski powinny być elastyczne, aby nie rozpływały się podczas gorących dni latem, zaś w zimie nie pękały oraz nie odpadały.
Fot. 5. Wosk parafinowy w formie granulatu
Wpływ czynników zewnętrznych na efektywność zabiegu
Formowanie się kalusa zależy od temperatury, optymalna mieści się w zakresie 15–30°C. Ważne jest, aby łączone części roślin jak najszybciej obwiązać oraz zabezpieczyć woskiem nie dopuszczając do ich zwiędnięcia, ponieważ wysoka wilgotność sprzyja rozwojowi tkanki przyrannej (zimą po zabiegu szczepienia szczepy umieszcza się w skrzyniopaletach i zrasza, jest to szczególnie istotne podczas kalusowania). Istotną rolę odgrywa również dostęp tlenu. Zbyt mocne obwiązanie miejsca szczepienia oraz zbyt gruba warstwa wosku lub maści może hamować proces zrastania.
Dr inż. Magdalena Kapłan
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Fot. 1-5 M. Kapłan
Artykuł pochodzi z numeru 1/2014 dwumiesięcznika „Szkółkarstwo”
